< Previous18 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N z parakrynnymi czynnikami, do których zaliczamy: SCF, HGF, GM-CSF, bFGF. Dochodzi do wzrostu aktywności czynnika transkrypcyjnego oraz obniżenia jego stabilności. Receptor melanokortynowy typu I (MC1R) powoduje wzrost poziomu cAMP w melanocytach. Jest to receptor związany z białkiem Gs. Po dołączeniu do niego agonisty zostaje ak tywowana cyklaza adenylanowa, która przekształca ATP do cAMP. Do antagonistów MC1R zaliczamy α-MSH i ACTH, ich prekursorem jest proopiomelanokortyna (POMC). Antago nistą dla MC1R jest wydzielane przez keratynocyty sygna łowe białko agouti. Synteza eumelaniny stymulowana jest przez przyłączenie się agonisty, natomiast synteza feome laniny przez antagonistę. W kaskadzie sygnalizacyjnej PLC/ DAG/PKCβ dochodzi do aktywacji fosfolipazy C (PLC) przez receptor α1-sdrenergiczny, który pobudzany jest przez no radrenalinę wytwarzaną przez melanocyty. PLC rozkłada fosfolipidy znajdujący się w błonie komórkowej, czyli fos fatydylo-inozytolo-4,5-bifosforan do trifosforanu inzotylu i diacyloglicerolu (DAG). DAG odpowiedzialny jest za ak tywację kinazy białkowej Cβ (PKCβ). Ona natomiast kata lizuje fosforylacje dwóch reszt serynowych znajdujących się w okolicach domeny cytoplazmatycznej tyrozynazy, dochodzi do aktywacji enzymu. Dodatkowo za sprawą pro mieniowania UV z błony komórkowej melanocytu zostaje uwalniane DAG. W kaskadzie sygnalizacyjnej NO/cGMP/ PKG bierze udział tlenek azotu (NO), którego wytwarza nie w komórkach skóry, między innymi w keratynocytach i melanocytach indukowane jest przez promieniowanie UV. Aktywuje on cyklazę guanylanową, za sprawą, której wzra sta stężenie cyklicznego guanozynomonofosforanu (cGMP) oraz dochodzi do aktywacji kinazy białkowej G (PKG). W ko mórkach barwnikowych dochodzi do nasilenia ekspresji TYR oraz MITF, a także do wzrostu aktywności tyrozynazy za sprawą tlenku azotu. Melanogeneza, która stymulowana jest przez promieniowanie UV może zostać zablokowana z powodu zahamowania syntezy NO oraz cGMP [1]. KLASYFIKACJA TYPÓW SKÓRY Zmienna ilość melanocytów nie ma wpływu na fenotypo wą różnorodność pigmentacji, ponieważ ich liczba jest stała w różnych grupach etnicznych. Wpływ na nią ma natomiast wielkość i liczba melanosomów, transfer i dystrybucja me laniny w keratynocytach, a także ilość i rodzaj melaniny [4]. Wyróżniamy dwa rodzaje melanosomów, czyli eumelano somy oraz feomelanosomy. Eumelanosomy mają kształt elipsoidalny i syntetyzowana jest w nich bogata w azot eumelanina, która ma działanie fotoprotekcyjne. Eumela nina składa się z nierozpuszczalnego 5,6-dihydroksyindol (DHI) oraz z kwasu 5,6-di-hydroksyindolo-2-karboksylowy (DHICA), który jest słabiej rozpuszczalny. DHI posiada dużą masę cząsteczkową i czarne zabarwienie, natomiast DHICA charakteryzuje się mniejszą masą cząsteczkową i brązową barwę. Ich wzajemny stosunek względem siebie decyduje o intensywności zabarwienia eumelaniny. Feomelanosomy mają kształt sferyczny i odpowiedzialne są za syntezę żół to-czerwonej feomelaniny, która jest bogata w aminokwasy siarkowe, które zawierają podjednostki benzotiazyny i ben zotiazolu. Feomelanina nie posiada właściwości ochron nych, nie chroni skóry przed wpływem promieniowania UV. Stwierdzono, że jest fotolabilnym fotouczulaczem. Feomelanosomy oraz eumelanosomy mogą współistnieć w tej samej komórce. Każde z nich w trakcie migracji ule gają dojrzewaniu. Melanosomy syntetyzujące eumelaninę posiadają cztery stadia rozwoju. W I stadium melanosomy są okrągłe, a tyrozynaza nieaktywna. II stadium charak teryzuje się owalnymi melanosomami i rozwijaniem ak tywności tyrozynazowej. W stadium III są one owalne oraz syntetyzują eumelaninę w dużych ilościach. W ostatnim stadium melanosomy są dojrzałe, owalne, a także gęste elektronowo. W przypadku feomelanosomów wyróżniamy tylko dwa stadia rozwoju. W I z nich melanosomy są okrą głe i elektronowo jasne. Natomiast w II są dojrzałe, okrągłe, a także z aktywnością dopaoksydazową wytwarzają na zewnątrz mikropęcherzyków materiał elektronowo gęsty [11]. Biorąc pod uwagę rodzaj zabarwienia skóry możemy wyróżnić trzy główne rasy. Pierwsza z nich to rasa celtyc ka. Jej przedstawiciele posiadają małą ilość melanosomów z powodu ich niszczenia. W konsekwencji dochodzi do stopniowej utraty melaniny podczas przemieszczania się keratynocytów na wierzchnią warstwę skóry. Posiadają jasne zabarwienie skóry oraz włosy w kolorze blond lub rudym. Nie wskazane jest opalanie, ponieważ zawsze do chodzi do poparzenia skóry. Drugą rasą jest rasa kaukaska. Melanosomy osób z tym typem skóry są liczne i wypełnione melaniną. Posiadają mniej lub bardziej matową skórę o ja snym zabarwieniu. Ich wydłużony pobyt na słońcu może przyczyniać się do powstania opalenizny za sprawą zwięk szonej możliwości migracji melanosomów na powierzch nię skóry, dzięki uwalnianej melaninie. Ostatnia z nich to rasa negroidalna. Przedstawiciele tej rasy posiadają bardzo liczne melanosomy. Docierają one na powierzchnię skóry w nienaruszonym stanie i intensywnie ją zabarwiają, w wy niku czego osoby rasy negroidalnej posiadają czarny kolor skóry. Feomelanina, czyli barwnik niewykazujący właści wości ochronnych występuje głównie u przedstawicieli rasy celtyckiej. Ponadto ten rodzaj melaniny jest uważany za potencjalnie rakotwórczy. U osób rasy kaukaskiej wy stępuje feomelanina oraz eumelanina, a o ich zabarwieniu skóry decyduje stosunek tych dwóch melanin. Sama eu melanina występuje u przedstawicieli rasy negroidalnej. Azjaci są przypisywani do grupy kaukaskiej, natomiast ich melanosomy posiadają swój szczególny kształt oraz stopień dojrzałości [4, 11]. Wyróżniamy kilka skali, które związane są z pigmentacją skóry. Pierwszą z nich jest Skala Hiper pigmentacji wg Taylora, która opisuje skóry o ciemniejszym zabarwieniu i monitoruje leczenie przebarwień. Kolejnym 19 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N jest System Klasyfikacji Typów Skórnych wg Baumanna. Związany z nią kwestionariusz pomaga określić u jakich pacjentów mogą wystąpić przebarwienia po wykonaniu danego zabiegu, natomiast nie określa koloru skóry oraz pochodzenia etnicznego. Skala Etniczności wg Lancera ocenia wyniki i ryzyko wynikające z użycia lasera lub za biegów chirurgicznych u danych pacjentów [12]. Najbar dziej znany jest System Określania Typów Skóry wg Fitz patricka z 1975 roku. Definiuje VI fototypów na podstawie oceny rumienia oraz nabytej pigmentacji po ekspozycji na promieniowanie UV. Na początku miał on określać IV foto typy skóry kaukaskiej, dlatego są one oparte na odpowiedzi organizmu na promieniowanie UV. Natomiast V i VI foto typ dotyczy kontynuowanej pigmentacji lub pochodzenia etnicznego. I fototyp określa osobę, która zawsze posiada oparzenia przy braku opalenizny. II fototyp charakteryzuje osobę, która zawsze narażona jest na oparzenie, ale wystę puje również słaba opalenizna. W III fototypie często wystę pują oparzenia ze średnią opalenizną. IV fototyp wyróżnia się brakiem oparzeń i zawsze opalenizną. W V fototypie występuje umiarkowana pigmentacja, skóra jest naturalnie ciemna. Ostatni z nich, czyli fototyp VI charakteryzuje się skórą czarną i mocną pigmentacją [4, 13]. HIPERPIGMENTACJE Zmiany pigmentacyjne skóry są związane z zaburzeniem syntezy melaniny lub jej nieprawidłowym rozmieszczeniem w skórze. Wyróżniamy hipopigmentacje i hiperpigmentacje. Pierwsze z nich związane są z niedoborem melaniny. Nato miast hiperpigmentacje to zaburzenia procesów pigmenta cyjnych, które są zawiązane z ogniskowym lub uogólnionym zwiększeniem produkcji barwnika, czyli melaniny lub jego nadmiernym odkładaniem. Przebarwienia ograniczone, in tensywnie odróżniają się od otaczającej skóry, mogą mieć ciemnobrunatne zabarwienie, natomiast zmiany uogólnio ne charakteryzują się większym rozlaniem na skórze [8]. Hiperpigmentacje możemy podzielić w oparciu o kilka kryteriów. Pierwszy z nich związany jest z czasem powsta nia zmiany. Dzielimy je na przebarwienia wrodzone, które spowodowane są genetycznymi mutacjami w genach, któ re kodują białka biorące udział w melanogenezie, a także nabyte, na które wpływ miał czynnik zewnętrzny. Drugie z kryteriów dotyczy głębokości położenia. Wyróżniamy hiperpigmentacje naskórkowe (barwnik odkłada się w na skórku), hiperpigmentacje skórne (melanina kumuluje się w warstwie skóry właściwej), a także skórno-naskórkowe, czyli mieszane. Ustalenie głębokości przebarwień jest możliwe dzięki badaniom w lampie Wooda. Zwiększony kontrast pomiędzy niezmienioną skórą, a hiperpigmenta cją jest widoczny w świetle lampy w przypadku zmian wy stępujących w zakresie naskórka, natomiast zmiany, które położone są głębiej w skórze w tym oświetleniu nie są bar dziej widoczne [9]. Do czynników, które mogą mieć wpływ na powstawanie przebarwień możemy zaliczyć: zmiany hormonalne, leki, zioła oraz substancje, które są fototoksyczne lub fotoalergi zujące, zmiany zapalne, promieniowanie UVA i UVB, a tak że urazy mechaniczne oraz choroby układowe [14]. RODZAJE HIPERPIGMENTACJI Hiperpigmentacje genetyczne Do hiperpigmentacji genetycznych zaliczamy piegi, plamy soczewicowate oraz hiperpigmentacje okolicy oczodołów. Ephelides, czyli piegi są drobnymi rozsianymi gładkimi plamkami, które zlokalizowane są w okolicach odsłonię tych ciała. Głównie na twarzy (nos, policzki), dodatkowo na kończynach i plecach. Dziedziczenie piegów ma charakter autosomalny dominujący. Charakteryzują się miejscowym wzrostem ilości wytwarzanego barwnika, melaniny, przy niezmienionej liczbie melanocytów. Mają zabarwienie ja sno lub ciemnobrunatne, a ich wielkość przeważnie wynosi 2-5 mm. Piegi utrzymują się przez całe życie, natomiast ich nasilenie zmniejsza się w starszym wieku. W ciągu roku mogą zmieniać intensywność swojego zabarwienia, zwią zane jest to z ekspozycją na promieniowanie słoneczne, w wyniku czego latem piegi mogą być ciemniejsze i bardziej widoczne, natomiast zimą bledną. Większe występowanie piegów możemy zaobserwować u osób posiadających foto typ I i II, które charakteryzują się jasną karnacją oraz rudym kolorem włosów. Piegi nie są zmianami groźnymi, dlatego nie wymagają leczenia. Wskazana jest fotoprotekcja, dodat kowo można stosować preparaty rozjaśniające [4, 15]. Lentigines, czyli plamy soczewicowate związane są ze zwiększoną liczbą melanocytów oraz ze zwiększoną produk cją barwnika. Są one uwarunkowane genetycznie, występują od wieku dziecięcego oraz mogą być zlokalizowane na ca łym ciele, a także na błonach śluzowych. Różnią się od pie gów zwiększonym rozmiarem, ciemniejszym zabarwieniem a także bardziej owalnym kształtem. Mogą być objawem ze społu Peutza-Jeghersa, czyli polipowatości jelit [8]. Lentigo senilis, czyli zmiany soczewicowate starcze może my zaobserwować w wieku starczym. Są to zmiany płaskie, charakteryzujące się beżowym lub ciemno-brązowym za barwieniem, mogą posiadać średnicę 1 cm, a nawet więk szą. Za mechanizm powstawania plam soczewicowatych starczych uważa się aktywację melanocytów przez sąsia dujące z nimi keratynocyty za sprawą wydzielania cytokin, które stymulują komórki barwnikowe. Pierwszą z nich jest cytokina mSCF, natomiast drugą jest cytokina ET-1, która jako jedyna posiada podwójny efekt stymulujący na syntezę DNA oraz na produkcję melaniny przez ludzkie melanocyty. Jest regulowana przez enzym znajdujący się wewnątrz keratynocytów, którym jest konwertaza endote liny 1, czyli ECE-1a. Za sprawą receptora transbłonowego absorbującym z białka G (ETB) ET-1 wykazuje działanie 20 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N na melanocyty. Przy zjawisku plam soczewicowatych starczych możemy zaobserwować podwyższenie wytwa rzania cytokiny ET-1 przez keratynocyty oraz wzrost wy twarzania ETB na melanocytach, w wyniku czego docho dzi do podwyższenie ekspresji tyrozynazy, a to prowadzi do zwiększonej produkcji melaniny. Ponadto ekspresja cytokiny SCF jest również podwyższona [4]. Plamy socze wicowate starcze występują na ciele w miejscach narażo nych na promieniowanie ultrafioletowe, zaliczają się do nich twarz, dekolt, ramiona oraz grzbiety rąk. Dzieje się tak, ponieważ są one związane z ekspozycją na słońce oraz z fotouszkodzeniem. Wraz z wiekiem zwiększa się ich ilość oraz wielkość. Plamy starcze wymagają kontroli, ponieważ są powodem zwiększonego ryzyka zachorowania na raka skóry, głównie czerniaka, który wywodzi się z plamy so czewicowatej [8,15]. Hiperpigmentacje hormonalne Do powstania przebarwień hormonalnych może przy czynić się doustna antykoncepcja, ciąża, terapie hormo nalne, zaburzenia miesiączkowania oraz menopauza [14]. Skóra zaopatrzona jest w liczne receptory hormonalne, a jej stan zależy, m.in. od hormonów przysadki, tarczycy oraz hormonów steroidowych. Ostatnie z nich pełnią rolę w regulacji procesu melanogenezy, a także rozmieszcze niu barwnika. W skórze znajdują się receptory estrogeno we, androgenowe i progesteronowe. Receptory androgeno we umieszczone są w jądrach keratynocytów, mieszkach włosowych i w gruczołach łojowych. Receptory progeste ronowe występują w melanocytach oraz odgrywają rolę w patogenezie przebarwień. W jądrach komórkowych melanocytów znajdują się liczne receptory estrogenów. W konsekwencji mają istotny wpływ na etiopatogenezę hi perpigmentacji [16]. Żeńskie hormony płciowe, czyli estro geny i progesteron przyczyniają się do powstawania zmian stymulując melanogenezę [2]. Do hiperpigmentacji hormonalnych zaliczamy ostudę, zwaną inaczej jako melasma lub chlomasma. Jest to zmia na o nieregularnych kształtach, dobrze odgraniczona od otoczenia, symetryczna, o żółtobrunatnym lub ciemno brunatnym zabarwieniu. Dotyczy głównie kobiet, ale zda rza się również u mężczyzn. Zlokalizowana jest na twa rzy, m.in. w okolicach ust, żuchwy, policzków oraz czoła. Poza skórą twarzy melasma może również występować na przedramionach, ramionach, klatce piersiowej, a także szyi. Zaburzenia pigmentacyjne występujące w przypadku ostudy związane są ze wzrostem liczy i aktywności me lanocytów w warstwie podstawnej naskórka. Może dojść również do zmian skórno-naskórkowych. Występowanie ostudy może być związane z okresem ciąży, stosowaniem antykoncepcji hormonalnej lub hormonalnej terapii za stępczej, w związku ze schorzeniami tarczycy, guzami hor monalnie czynnymi oraz z guzami jajników. Wyzwalająco na tworzenie się melasmy działają niektóre produkty żyw nościowe, procesy zapalne skóry, pasożytnictwo jelitowe, leki sterydowe, hepatopatie oraz stresujące wydarzenia. Substancje fototoksyczne i fotoalergiczne, które znajdują się w kosmetykach, również mogą przyczynić się do jej po wstawania. Stwierdzono, że ostuda może być związana nie tylko z hormonami, ale także z wieloletnią ekspozycją na promieniowanie ultrafioletowe. Słońce może również za ostrzać zmiany hiperpigmetacyjne. Przebarwienia zwią zane z melasmą mogą ustąpić po odstawieniu czynników, które je wywołują [2, 4]. Melanoza Riehla (Melanosis Riehl) występuje u kobiet w wieku okołomenopauzalnym. Zmiany zlokalizowane mogą być na szyi oraz twarzy w okolicach skroniowych, a także na czole i policzkach. Początkowo mają kolor niebie skofioletowy lub czerwony, następnie przyjmują zabarwie nie brunatne. W okolicach przebarwień może występować obrzęk w naskórku oraz wzmożona aktywność melano cytów [14, 17]. Czasami ogniskom może towarzyszyć od czyn zapalny, dzięki któremu możemy odróżnić melanozę Riehla od ostudy. Etiologia dermatozy może być wynikiem działania promieniowania UV, niedoborów witaminowych i pokarmowych oraz kontaktem ze związkami chemiczny mi, które znajdują się w kosmetykach. Melanoza ma cha rakter przewlekły, a latem możliwe są jej zaostrzenia [18]. Hiperpigmentacje pourazowe i pozapalne Urazy mechaniczne mogą przyczyniać się do powstania przebarwień. Zaliczamy do nich m.in. uszkodzenia na skórka, które mogą być spowodowane, np. ocieraniem się o skórę części garderoby lub opatrunków [14]. Hiperpigmentacje pozapalne mogą dotknąć każdego, najczęściej jednak pojawiają się u osób z ciemnym zabar wieniem skóry ze względu na zwiększoną reaktywność melanocytów [12]. Mogą mieć podłoże endogenne lub eg zogenne. Do czynników wewnątrzpochodnych możemy zaliczyć: trądzik pospolity, łuszczycę, atopowe zapalenie skóry, toczeń rumieniowaty, łupież różowaty, liszaj pła ski, twardzina oraz wyprysk. Czynniki zewnątrzpochod ne związane są z ukąszeniami owadów, uczuleniem na leki, zabiegami kosmetologicznymi i dermatologicznymi tj. peelingami chemicznymi oraz zabiegami laserowymi, a także z oparzeniami skóry [14, 18]. Zmiany objawiają się w postaci plamek lub plam na obszarze skóry, która została uszkodzona lub zmieniona zapalnie. Przeważnie są to oko lice twarzy, pleców, tułowia i przedramion. Są to również miejsca narażone na działanie słońca [4]. Bodźce zapalne stymulują melanocyty do wzmożonej produkcji czynni ków zapalnych (cytokiny, eikozanoidy, czynnik komórek macierzystych, ROS, endotelina-1). To natomiast powoduje zwiększenie ilości makrofagów i komórek tucznych, które przyczyniają się do zwiększonej pigmentacji [19]. W hiper pigmentacjach zapalnych możemy zaobserwować nacieki 21 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N melanofagów, limfocytów i histocytów w okolicach naczyń krwionośnych, a także brodawek skórnych. Dodatkowo wzrasta poziom enzymu odpowiedzialnego za degradację kolagenu w błonie podstawnej MMP2 (matrix metalloprote- inase 2 ) [4]. Możemy wyróżnić dwa mechanizmy histopa tologiczne PIH (postinflammatory hiperpigmentation), które są związane z odkładaniem pigmentu. Pierwszy z nich dotyczy hiperpigmentacji w obrębie naskórka, oznacza to, że w jego obrębie pigmentacja jest wzmożona. Drugi me chanizm dotyczy skóry właściwej. To w niej występuje wy raźna pigmentacja, natomiast w naskórku jest ona zmniej szona [19]. Przebarwienia zapalne mogą występować przez kilka miesięcy, a nawet lat po usunięciu czynnika przyczy niającego się do ich powstania [18]. Hiperpigmentacje posłoneczne Promieniowanie ultrafioletowe UV należy do zakresu pro mieniowania elektromagnetycznego. Wyróżniamy trzy główne zakresy promieniowania UV, do których zaliczamy: UVC, UVB oraz UVA. Pierwsze z nich posiada najwyższą energię, ale najkrótszą długość fali, tj. 100-290 nm. W nor malnych warunkach nie dociera na powierzchnię Ziemi, ponieważ jest pochłaniane przez warstwę ozonową. Ma działanie bakteriobójcze i silnie rumieniotwórcze. Promie niowanie UVB posiada zakres fali o długości 290-320 nm. Na Ziemię dociera w 5% i działa na poziomie naskórka. Posiada bardzo silne właściwości rumieniotwórcze, od powiedzialne jest za powstawanie oparzenia słonecznego oraz opalenizny właściwej, a także wytwarzanie aktywnej witaminy D 3 [8]. Ostatnie z nich, czyli promieniowanie UVA charakteryzuje się falą o długości 320-400 nm. Jego pro mieniowanie w 95% dociera na Ziemię. Penetruje głębiej niż promieniowanie UVB, ponieważ dochodzi do skóry właściwej, może się nawet zdarzyć, że do tkanki podskór nej. Promieniowanie UVA przenikając przez chmury i szy by nie wywołuje rumienia. Powoduje opaleniznę wczesną, intensywne i długotrwałe przebarwienia oraz uszkadza nie włókien kolagenowych i sprężystych, które może mieć wpływ na przedwczesne starzenie się skóry. Przyczynia się do powstania odczynów fototoksycznych i fotoalergicz nych [20]. Skóra posiada możliwość ochrony przed promie niowaniem UV za sprawą swoich naturalnych mechani zmów. Pierwszy z nich dotyczy melaniny, która absorbuje promienie w zakresie UVA, UVB oraz światła widzialne go. Dochodzi do tego przez gromadzenie się barwnika w komórkach docelowych pomiędzy jądrem komórkowym, a powierzchnią zwróconą do światła. W ten sposób DNA jest objęte ochroną przed uszkodzeniami. Drugi z nich dotyczy płaszcza lipidowego skóry, który pochłania świa tło słoneczne na całej rozpiętości [4]. Kolejnym mechani zmem ochronnym są komórki warstwy rogowej naskórka, które odbijają część światła. W wyniku kontaktu skóry z promieniowaniem UV dochodzi do pogrubienia warstwy rogowej. Ma ona zdolność pochłaniania oraz rozpraszania promieniowania bez uszkodzeń skóry. Ostatnim z natu ralnych mechanizmów chroniących skórę przed promie niowaniem UV jest kwas transurokainowy. Jest pochodną histydyny i powstaje z rozpadu filagryny za sprawą histy dynazy. Kwas transurokainowy jest obecny w naskórku i pocie, a w kontakcie z promieniowaniem UV wzrasta jego poziom. Jego zadanie polega na pochłanianiu promienio wania UV o długości fali wynoszącej nie więcej niż 290 nm. Powoduje działanie immunosupresyjne, dochodzi do tego poprzez zmianę konformacji z trans do cis. Izomeryzacja indukowana jest przez działanie UVB [11, 21]. W wyniku działania promieniowania UV na skórę do chodzi do wzmożonej aktywności melanocytów. Powstała opalenizna jest mechanizmem obronnym skóry. Powstaje ona za sprawą zmian w transporcie melanosomów, co po woduje ich nieprawidłowe rozmieszczenie, a także szyb kiego uwalniania istniejącej melaniny, zwiększenia ilości melanocytów i nasilenia biosyntezy nowej melaniny. Hiper pigmentacje skóry są skutkiem akumulacji nierównomier nego rozmieszczenia melanosomów w keratynocytach oraz uszkodzenia melanocytów. Jest to spowodowane długo trwałą ekspozycją skóry na promieniowanie UV [14]. Kon sekwencją promieniowania UV jest wzmożona produkcja czynnika ET-1 przez keratynocyty. ET-1 po przyłączeniu się do receptora ETBR aktywuje ścieżkę sygnalizacyjną PKC oraz MAPK. Powyższa ścieżka sygnalizacyjna prowadzi do powstawania komórek tyrozynazo-pozytywnych [22]. Hiperpigmentacje polekowe oraz wynikające z reakcji fototoksycznych lub fotoalergicznych Za sprawą przyjmowanych leków może dojść do zaburzeń pigmentacji skóry, objawiających się przebarwieniami polekowymi, które posiadają zróżnicowany charakter. Mechanizm powstawania hiperpigmentacji wiąże się ze wzrostem liczby melanocytów, a także wzrostem ilości me laniny [23]. Hiperpigmentacje polekowe mogą występować po przyjęciu: antybiotyków tetracyklinowych, trójcyklicz nych leków antydepresyjnych (imipramina, dezypramina, amitryptylina), leków przeciwzapalnych (paracetamol, salicylany), leków uspokajających (barbiturany), leków przeciwwirusowych (zidowudyna), leków przeciwpadacz kowych (mefenytoina, fenytoina), pochodnych fenotiazyny (chloropromazyna, stelazyna, trifluperazyna), środków przeciwbólowych, leków przeciwcukrzycowych (pochod ne sulfonylomocznika), środków moczopędnych (furose mid), leków przeciwarytmicznych, przeciwmalarycznych oraz przeciwnowotworowych (busufan, bleomycyna, cy klofosfamid) [4, 14]. Leki stosowane przy chorobie Parkin sona mogą posiadać w swoim składzie L-DOPA, który jest substratem do produkcji melaniny. W wyniku dostarcza nia L-DOPA do organizmu dochodzi do wzmożonej melano genezy, która przyczynia się do powstawania przebarwień. 22 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N Chlorochina będąca lekiem na malarię posiada powino wactwo do melaniny, co może skutkować pojawianiem się hiperpigmentacji. Natomiast leki, które w swoim składzie zawierają metale ciężkie np. arsen, bizmut, srebro, złoto, powodują wzrost inhibitorów tyrozynazy, przez co produk cja melaniny jest zwiększona [22]. Nadwrażliwość skóry na promieniowanie UV może ob jawiać się fotodermatozami. Możemy je podzielić na foto dermatozy endogenne, egzogenne oraz idiopatyczne. Do czynników egzogennych zaliczamy leki, niektóre rośliny, a także kosmetyki. Na fotodermatozy egzogenne składają się reakcje fototoksyczne i fotoalergiczne, które pojawiają się w wyniku kontaktu promieniowania słonecznego ze środkami światłouczulającym [24]. Uważa się, że promie niowanie UVA odpowiedzialne jest za aktywację 70% foto toksyn i fotoalergenów. Odczyny fototoksyczne mogą pojawić się po jednorazo wym kontakcie z promieniowaniem UV, a ich występowa nie jest zależne od dawki środków światłouczulających [21]. Ostra reakcja zapalna skóry spowodowana jest uszkodze niem struktur komórkowych. Dochodzi do nich za sprawą substancji chemicznych, które mają styczność ze skórą i uwalniają wolne rodniki. Wyglądają jak oparzenia słonecz ne (rumień, obrzęk, pęcherze) z hiperpigmentacją. Ujawnia ją się bezpośrednio po kontakcie z promieniowaniem UV lub do kilku godzin od ekspozycji, mogą mieć charakter długo trwały [24]. Do przebarwień po odczynach fototoksycznych zaliczamy Phytophoto-dermatitis, Breloque dermatitis oraz wspomniane wcześniej odczyny polekowe. Pierwsze z nich pojawiają się w wyniku działania promieniowania UV na rośliny zawierające pochodne furokumaryn (psolarenów). Breloque dermatitis powstają w następstwie reakcji promie niowania UV oraz jednego z psolarenów, który znajduje się w olejku bergamotowym (bergaptenu). W wyniku tego od działywania dochodzi do interakcji 5-metoksypsolarenu z promieniowaniem, a proces melanogenezy zostaje nasi lony. Zmiany barwnikowe zlokalizowane są w miejscach aplikacji perfum, ponieważ olejek bergamotowy jest uży wany do ich produkcji. Do tych miejsc zazwyczaj zaliczamy boczne powierzchnie szyi oraz dekolt. Breloque dermatitis charakteryzują się brązowym lub ciemnobrązowym zabar wieniem. W zależności od rozpylania perfum mogą mieć dużą i rozległą powierzchnię [4, 18]. Odczyny fotoalergiczne w przeciwieństwie do reakcji fototoksycznych występują rzadziej i nie są bezpośrednio związane z dawką promieniowania oraz z ilością fotoaler genu. Mają podłoże immunologiczne, a ich występowanie związane jest z powtarzającym się kontaktem z czynni kiem uczulającym. Stan zapalny w odczynach fotoalergicz nych powstaje po dostarczeniu promieniowania UV, które jest potrzebne do wytworzenia reakcji fotochemicznej. Dochodzi w niej do przekształcenia substancji egzogennej w alergen lub w drobnocząsteczkową substancję, zdolną do wywołania uczulenia, którą nazywamy haptenem [24]. Odczyny fotoalergiczne przybierają postać fotoalergicz nego wyprysku kontaktowego i mają cięższy przebieg od odczynów fototoksycznych, ponieważ mogą przekształcać się w przetrwałą postać nadwrażliwości na światło [21]. Po upływie od 24 do 48 godzin od ekspozycji na promieniowa nie UV fotoalergiczny wyprysk kontaktowy może się obja wić w postaci grudek, którym może towarzyszyć świąd [24]. SUBSTANCJE CZYNNE W TERAPII PRZEBARWIEŃ Inhibitory tyrozynazy W terapii przebarwień, a także profilaktyce, zalecane jest stosowanie substancji, które swoim działaniem będą je rozjaśniały i im zapobiegały. Substancje te mogą wstrzy mywać aktywność tyrozynazy i nazywane są jej inhibito rami. Składniki aktywne mogą działać na tyrozynazę za sprawą zmiany pH środowiska, a także blokując centrum aktywne poprzez przyłączanie się do enzymu lub w wyni ku zmiany konformacji białka [25]. Jednym z głównych przedstawicieli tej grupy jest 1,4-di hydroksybenzen, który jest pochodzenia naturalnego. Ten związek znany jest jako hydrochinon. W stanie wolnym może znajdować się w organizmach roślinnych, zwierzę cych oraz bakteriach, a także jako produkt hydrolizy arbu tyny [26]. Hydrochinon blokuje działanie tyrozynazy nawet do 90% wskutek interakcji z miedzią w miejscu aktywnym i zmiany funkcji melanosomów. Ponadto odgrywa rolę w tworzeniu wolnych rodników, które niszczą białka i li pidy w błonach, co prawdopodobnie przyczynia się do jego depigmentacyjnych właściwości. Stosowane stężenie hy drochinonu zostało ściśle określone przez FDA (Food and Drug Administration) i Unię Europejską. Zakazano używa nia preparatów o stężeniu większym niż 2% w ogólnodo stępnych kosmetykach. Natomiast hydrochinon o stężeniu do 4% zapisywany jest na receptę lub może być stosowany przez dermatologów. Decyzja ta została podjęta w wyniku badań udowadniających cytotoksyczność hydrochinonu względem melanocytów, co w konsekwencji prowadzi do trwałej hipomelanozy oraz melanozy [27, 28]. Cytotoksycz ność tej substancji wynika z jej szybkiego przekształcania do p-benzochinonu i hydroksybenzochinonu [29]. Glukozyd hydrochinonu to drugi związek mający dzia łanie depigmentacyjne. Należy do grupy glikozydów feno lowych i znany jest jako arbutyna. Występuje w konforma cji α lub β, co związane jest z wiązaniem glikozydowym występującym w jej cząsteczce. Β-arbutyna to związek pochodzenia naturalnego, natomiast α-arbutyna pozyski wana jest syntetycznie i wykazuje większą aktywność od β-epimeru. A rbutyna występuje między innymi w liściach borówki brusznicy (Vitis idaeae folium) oraz w liściach mącznicy lekarskiej (Uvae ursi folium) [14]. Arbutyna bloku je działanie tyrozynazy poprzez inhibicje kompetycyjną 23 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N oraz niekompetycyjną. Jako inhibitor kompetycyjny działa na poziomie przemiany tyrozyny do DOPA. Przyłącza się do miejsca wiązania, co uniemożliwia reakcję. Natomiast na etapie oksydacji DOPA do DOPAchinonu hamowanie na stępuje przez stałe przyłączenie się do miejsca katalitycz nego. Dodatkowo spowalnia dojrzewanie melanosomów, co prawdopodobnie jest związane z działaniem na poli merazę DHICA. Arbutyna nie wpływa na ekspresję mRNA. Działanie glukozydu hydrochinonu jest uważane za bez pieczniejsze niż użycie hydrochinonu do likwidacji prze barwień skórnych, ze względu na wolniejsze uwalnianie substancji aktywnej. W wyższych stężeniach może powo dować hiperpigmentacje pozapalne. Z ogólnodostępnych substancji, arbutyna, jest uważana za jeden z najlepszych związków depigmentacyjnych [27, 29]. Dodatkowo wyka zuje działanie absorbujące promieniowanie UVB. Dopusz czalne stężenie α-arbutyny w kosmetykach wynosi 2-5%, natomiast β-arbutyny d o 7% [14]. Kwas kojowy, zwany inaczej 5-hydroksymetylo-4H-pi ran-4-on to kolejny związek należący do grupy inhibitorów tyrozynazy. Naturalnie występuje w grzybach pleśniowych z rodzaju Aspergillus oraz Penicilium, a także w bakteriach Acetobacter [26]. Hamuje działanie tyrozynazy poprzez włą czanie miedzi z miejsca aktywnego tyrozynazy do swojej struktury. Brak jonów miedzi uniemożliwia przekształce nie tyrozyny do DOPA i utlenienie DOPA do DOPAchinonu. Działanie kwasu kojowego na melanocyty sprawia, że stają się one niedendrytyczne, a ilość melaniny zostaje zmniej szona. Dodatkowo ma działanie przeciwutleniające, neu tralizuje wolne rodniki. Wykazano, że charakteryzuje się potencjałem uczulającym i może powodować kontaktowe zapalenie skóry [28]. Kwas kojowy łatwo ulega rozkładowi, dlatego podczas kuracji zalecane jest unikanie ekspozycji na promieniowanie UV. W celu zniwelowania hiperpig mentacji może być łączony z arbutyną, witaminą C lub hydroksykwasami, natomiast w preparatach jego dawka wynosi od 1% do 4% [26]. Morwa (Morus) to roślina bogata w polifenole, ponadto substancje wyizolowane z jej rożnych części mają poten cjał wybielający. Ekstrakt z morwy zawiera między innymi oksyresweratrol, który jest silnym inhibitorem tyrozyna zy. Wykazuje 32-krotnie większą aktywność hamującą niż kwas kojowy. Stwierdzono, że związek bezpośrednio ha muje aktywność enzymu, ale nie wpływa na ekspresję ge nów. Dodatkowo oksyresweratrol zmniejsza pigmentację w komórkach czerniaka. Ekstrakt z morwy nie wykazuje toksyczności oraz podrażnień [30]. W wyciągu z korzenia lukrecji (Liquiritiae radix extrac- tum) znajdują się glabrydyna oraz likwirytyna, które zali czają się do flawonoidów. Dokładny mechanizm inhibicji tyrozynazy przez glabrydynę nie został poznany. Dowie dziono, że stymulacja linii komórkowych za pośrednic twem glabrydyny powoduje zmniejszenie aktywności tyrozynazy w tych komórkach. Ponadto hamuje pigmen tację skóry indukowaną przez promieniowanie UVB. Do datkowo ma działanie przeciwzapalne, dzięki ogranicze niu aktywności cyklooksygenazy i zapobiega tworzeniu wolnych rodników. Likwirytyna dzięki swojej strukturze rozprasza melaninę, a także wpływa na odnowę naskórka [31]. Ekstrakt z lukrecji nie wykazuje działania cytotok sycznego. Jego stężenie w kosmetykach wynosi od 10% do 40% [26]. Aloesyna to chromon glikozydowy izolowany z liści alo esu. Na podstawie badań na liniach komórkowych wyka zano, że jest ona konkurencyjnym inhibitorem tyrozyna zy. Dodatkowo stwierdzono, że wyciąg z aloesu posiada działanie przeciwutleniające w organellach komórkowych, do których zaliczamy mitochondria, melanosomy oraz mikrosomy. To działanie uwarunkowane jest zawartymi w nim związkami, do których zaliczamy izorabaichromon, feruloiloaloesynę i p-kumaroiloaloesynę [27]. Aloesyna stosowana jest w połączeniu z arbutyną, ponieważ wy kazują synergistyczne działanie [29]. Hamują aktywność tyrozynazy w sposób niekonkurencyjny i konkurencyjny [27]. Aloesyna jako składnik wyciągu z liści aloesu stoso wana jest w wielu kosmetykach i nie wykazuje działania toksycznego na komórki [26, 29]. Kwas elagowy należy do grupy polifenoli i jest wydobywa ny z eukaliptusa, geranium, truskawek oraz z zielonej her baty [12]. Dzięki zdolności wiązania jonów miedzi hamuje działanie tyrozynazy w sposób niekonkurencyjny. Dodat kowo stwierdzono, że zapobiega wybarwieniom wywoływa nym przez promieniowanie UV. Kwas elagowy jest bezpiecz ny, ponieważ nie wykazuje reakcji cytotoksycznej [31]. Inhibitory przenoszenia melanosomów Niacynamid to amidowa postać witaminy B 3, znany jest również jako amid kwasu nikotynowego. Jego działanie polega na hamowaniu transportu melanosomów z me lanocytów do komórek naskórka. W ten sposób przebieg melanogenezy zostaje hamowany, a pigment nie odkłada się w warstwach naskórka [26]. Wykazano, że stosowanie 5% niacynamidu przez 4 tygodnie znacznie zmniejsza przebarwienia, a także zwiększa jasność skóry w wyniku blokowania transferu melanosomów [28]. Dodatkowo amid kwasy nikotynowego wykazuje działanie przeciwutlenia jące i przeciwzapalne [12]. W produktach kosmetycznych jego stężenie wynosi od 2% do 5% [26]. Soja to roślina, która zaliczana jest do rodziny bobowa tych. Jej właściwości rozjaśniające uwarunkowane są ha mowaniem transportu melanosomów z melanocytów do keratynocytów [12]. Jest to możliwe dzięki małym inhibito rom proteaz serynowych, które znajdują się w soi. Zalicza my do nich sojowy inhibitor trypsyny (STI) oraz inhibitor proteaz Bowmana-Birka (BBI). Swoje działanie fotoochron ne i antyoksydacyjne soja zawdzięcza izoflawonoidom, tj. 24 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N daidzeinie, genisteinie oraz glicyteinie, które znajdują się w ziarnach soi [26]. Badania na świniach wykazały, że sto sowanie mleka sojowego obniża odkładanie się melaniny w ich naskórku. Dodatkowo dowiedziono, że użycie wycią gu zapobiegało pociemnieniu świńskiej skóry, która zosta ła poddana działaniu promieniowania UVB [31]. Soja po siada pozytywny profil bezpieczeństwa, a efekty uboczne związane z jej stosowaniem są znikome [12]. Środki cytotoksyczne dla melanocytów Do grupy kwasów dikarboksylowych zaliczamy kwas aze lainowy, który pochodzi od drożdżaka Pityrosporum ovale. Ten organiczny związek wpływa cytotoksycznie i anty proliferacyjnie na melanocyty, pośredniczy w hamowaniu aktywacji oksydoreduktazy mitochondrialnej oraz synte zy DNA. Dodatkowo kwas azelainowy hamuje aktywność tyrozynazy w sposób kompetycyjny. [28]. Stosowany jest w celu likwidacji przebarwień fototoksycznych, pozapal nych (ze względu na swoje właściwości przeciwzapalne) oraz u pacjentów zmagających się z ostudą. Kwas azela inowy może być łączony z 0,05% tretynoiną oraz 15-20% kwasem glikolowym w celu uzyskania skuteczniejszych efektów [14]. Związek jest dobrze tolerowany przez skórę, jednak mogą pojawić się działania niepożądane. Zalicza my do nich przemijający rumień oraz podrażnienia skóry objawiające się złuszczaniem, swędzeniem i pieczeniem [28]. FDA dopuściło możliwość stosowania kwasu azela inowego przez kobiety w ciąży, ponieważ nie wykazuje on działania teratogennego [32]. W preparatach kosmetycz nych jego stężenie nie przekracza 20% [26]. Właściwości wybielające posiada również pochodna hy drochinonu, czyli mekwinol, znany także jako 4-hydroksy anizol. Wykazuje właściwości cytotoksyczne dla melano cytów, ponieważ wywarza chinony, które niszczą komórki barwnikowe [26]. Ponadto wykazano, że działa jako konku rencyjny inhibitor tyrozynazy. Połączenie 2% mekwinolu z 0,01% tretinoiną wpływa pozytywnie na rozjaśnianie plam soczewicowatych [29]. W celu trwałego odbarwienia skóry stosuje się monoben zon, który jest monobenzylowym eterem hydrochinonu. Jego działanie uwarunkowane jest wytwarzaniem chino nów, które są cytotoksyczne dla melanocytów i trwale je uszkadzają. Należy pamiętać o zachowaniu odpowiedniej przerwy w kontakcie z innymi osobami po zastosowaniu monobenzonu, ponieważ może zostać przeniesiony na osobę mającą z nim kontakt [12]. Eter może być stosowany w przypadku rozproszonego bielactwa, w celu rozjaśniania skóry, która otacza odbarwione okolice ciała [27]. W prepa ratach występuje w stężeniu 20%. Po zastosowaniu mono benzonu jest możliwe pojawienie się skutków ubocznych, np. depigmentacja miejsc, które nie były poddane leczeniu, wystąpienie niepożądanej repigmentacji, a także kontak towe zapalenie skóry [12]. Antyoksydanty Polifenole wchodzą w skład zielonej herbaty, która wyka zuje działanie antyoksydacyjne. Z jej liści możemy wyizo lować cztery główne katechiny, czyli związki polifenolowe. Zaliczamy do nich: EGCG, EGC, ECG oraz GCG. Badania wy kazały, że galusan epigallokatechiny, czyli EGCG hamuje syntezę melaniny w sposób zależny od dawki [12]. Docho dzi do tego na skutek ograniczenia poziomów białek MITF, które regulują proces melanogenezy na poziomie trans krypcyjnym w odniesieniu do melanosomów [7]. Co więcej, EGC, EGCG oraz GCG są inhibitorami kompetycyjnymi ty rozynazy, ponieważ blokują jej działanie w miejscu aktyw nym [28]. Zielona herbata może być łączona z witaminą C, A oraz E, w celu uzyskania lepszych efektów [26]. Stosuje się ją do redukcji piegów, plam starczych oraz ostudy [32]. Z nasion ostropestu plamistego (Sylibum marianum) mo żemy pozyskać polifenolowy flawonoid, czyli sylimarynę. Jej głównym składnikiem jest sylibina, która wykazuje bardzo duże właściwości antyoksydacyjne, przeciwza palne i przeciwnowotworowe [12]. Sylimaryna wpływa na proces melanogenezy poprzez działanie przeciwutleniają ce oraz zmniejszanie ekspresji białka tyrozynazy, hamując jej utlenianie. Jej działanie jest niezależne od dawki, nie wykazuje właściwości toksycznych oraz nie wpływa na ży wotność komórek. Udowodniono, że sylimaryna zapewnia ochronę naskórkowi, który poddany jest działaniu promie niowania UV. Ogranicza uszkodzenia DNA, a także apop tozę komórek. Badania wykazują pozytywny i bezpieczny wpływ sylimaryny w walce z hiperpigmentacjami [32]. Kwas α-liponowy, znany również jako kwas tiokowy to organiczny związek zaliczany do grupy nasyconych kwa sów tłuszczowych. Zwany jest uniwersalnym antyoksy dantem, ponieważ może działać w środowisku wodnym, a także w lipidowym [12]. Działanie kwasu tiokowego obej muje między innymi rozjaśnianie hipermelanozy oraz hamowanie ekspresji oraz aktywności tyrozynazy. Jest to możliwe dzięki blokowaniu regulatora rozwoju i przetrwa nia melanocytów (MITF) [27]. Dodatkowo poprzez chelato wanie jonów miedzi hamuje działanie tyrozynazy. Ogra nicza wrażliwość komórek na promieniowanie UV oraz zapobiega ich oksydacyjnemu uszkodzeniu [26]. Kwas askorbinowy, znany jako witamina C, wykazuje wiele pozytywnych działań nie tylko na skórę, ale rów nież na organizm. Występuje w zielonych warzywach oraz w owocach cytrusowych [12]. Witamina C jest niestabilna i szybko się utlenia, dlatego w celu jej utrwalenia i stabili zacji łączona jest innymi antyoksydantami, np. z kwasem kojowym. Kwas askorbinowy jest silnym antyoksydan tem, neutralizuje wolne rodniki, które przyczyniają się do starzenia się skóry oraz zaburzeń pigmentacji. Dzięki uczestnictwu w formatowaniu wiązań krzyżowych kola genu w procesie hydroksylacji proliny oraz lizyny wpły wa na syntezę kolagenu I i III. Dodatkowo chroni jądra 25 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N komórkowe keratynocytów, które poddane były działaniu promieniowania UVB, a także zapobiega powstaniu rumie nia. Należy pamiętać, że witamina C wykazuje działanie depigmentacyjne. Ogranicza ilość wytwarzanego barwni ka poprzez interakcję z jonami miedzi w miejscu aktyw nym tyrozynazy [31]. W przemyśle kosmetycznym swoje zastosowanie znalazły pochodne kwasu askorbinowego. Najbardziej stabilną formą witaminy C jest kwas 3-0-ethyl askorbinowy (INCI: 3-0-Ethyl Ascorbic Acid). W przeciwień stwie do reszty pochodnych jest rozpuszczalny w wodzie, a także jest bardziej stabilny i przyswajalny. Jego zadanie polega na walce z wolnymi rodnikami, a także wspomaga ochronę przeciwsłoneczną. Co więcej, opóźnia procesy starzenia się skóry, ponieważ zwiększa produkcję kolage nu. Badania udowodniły, że wykazuje silniejsze działanie rozjaśniające od arbutyny, kwasu kojowego oraz reszty pochodnych witaminy C. Dodatkowo chroni skórę przed działaniem światła niebieskiego. W kosmetykach jego stę żenie może wynosić nawet do 20%. Kwas 3-0-ethyl askor binowy nie powoduje podrażnień skóry, dlatego osoby ze skórą wrażliwą mogą go używać. Następną trwałą i sta bilną formą witaminy C jest tetraizopalmitynian askorby lu (INCI: Tetrahexyldecyl ascorbate), który opóźnia oznaki starzenia skóry. Charakteryzuje się głęboką penetracją w warstwy naskórka, a jej stężenie w kosmetykach wynosi od 1% do 3%. Kolejną pochodną jest palmitynian askorby lu (INCI: Ascorbyl Palmitate). W naskórku jego cząsteczka ulega hydrolizie tworząc kwas askorbinowy i kwas pal mitynowy. W przeciwieństwie do kwasu askorbinowego jest rozpuszczalny w tłuszczach. Posiada dużą stabilność, natomiast wykazuje małą aktywność biologiczną. Wyka zuje działanie rozjaśniające, przeciwzapalne, zmniejsza rumień powstały po opalaniu, a także chroni skórę przed promieniowaniem UVA i UVB. W kosmetykach do opala nia palmitynian ascorbylu występuje w stężeniu od 1% do 3%, natomiast w serum do 10%. Sól magnezowa fosfora nu askorbylu MAP (INCI: Magne-sium Ascorbyl Phosphate), w stężeniu powyżej 10% charakteryzuje się działaniem rozjaśniającym i antyoksydacyjnym. W roztworach wod nych jest stabilna oraz odporna na utlenianie. W kremach stężenie wynosi od 1% do 5%, a w serum od 10% do 15%. Glukozyd askorbylu (INCI: Ascorbyl Glucoside) to połączenie witaminy C ze skrobią stabilizowane przez cząsteczkę glu kozy. Jego działanie polega na rozjaśnianiu przebarwień oraz hamuje destrukcję kolagenu, a także stymuluje jego syntezę. Wykazuje skuteczne działanie, ponieważ jest sta bilną formą kwasu askorbinowego oraz penetruje głęboko w skórę. W kremach jego stężenie wynosi od 1% do 10%, a w serum od 15% do 20%. Sól sodowa fosforanu askorby lu SAP (INCI: Sodium Ascorbyl Phospate) charakteryzuje się podobnymi właściwościami do soli magnezowej fosforanu askorbylu, ale dodatkowo wykazuje działanie antybakte ryjne, dlatego stosowana jest w leczeniu trądziku [ 33 ]. Inne substancje wykazujące działanie rozjaśniające Swoje pozytywne działanie w rozjaśnianiu hiperpigmen tacji wykazują α-hydroksykwasy. Zaliczamy do nich kwas glikolowy, migdałowy, mlekowy, cytrynowy, jabłkowy, a także winowy. Wykazują działanie keratolityczne, na wilżające oraz rozjaśniające [34]. Jednym z najczęściej stosowanych α-hydroksykwasów jest kwas glikolowy, któ ry posiada najmniejszą cząsteczkę i dzięki temu penetru je głęboko w skórę. Uważany jest za kwas średniej mocy o działaniu powierzchniowym. Nie wykazuje wrażliwości na promieniowanie UV. Stosuje się go przy problemach związanych z przebarwieniami, suchą oraz dojrzałą skórą, a także bliznami. Zmniejsza hiperpigmentacje pozapalne, melasmę, a także plamy soczewicowate. Mechanizm roz jaśniający opiera się na szybszym złuszczaniu keratyno cytów, ponieważ wiązania jonowe i niejonowe łączące kor neocyty zostają rozluźnione. Dodatkowo jest inhibitorem tyrozynazy [14, 35]. W celu uzyskania lepszych efektów kwas glikolowy może być łączony z innymi substancjami rozjaśniającymi, ponieważ poprawia ich penetrację w głąb skóry. W wyższych stężeniach kwas może powodować epi dermolizę, czyli martwicę naskórka [28]. Podczas zabiegu, a także po nim może występować uczucie pieczenia oraz rumień. Ponadto należy pamiętać o złuszczaniu się na skórka parę dni po jego zastosowaniu [23]. Kwas migda łowy pozyskiwany jest z gorzkich migdałów, pestek wiśni i moreli. Posiada większą moc działania od kwasu gliko lowego, natomiast za sprawą swojej dużej cząsteczki wy kazuje łagodniejsze działanie, ponieważ jego penetracja w głąb skóry jest utrudniona. Może być stosowany przez cały rok, gdyż nie zwiększa wrażliwości skóry na promie niowanie UV, natomiast możliwe jest wystąpienie alergii. Rozjaśnia przebarwienia powierzchniowe. Wykazuje dzia łanie bakteriobójcze, dlatego zalecany jest dla osób zmaga jących się z trądzikiem. Jego stężenie zazwyczaj wynosi od 10% do 50%, w przypadku zastosowania wysokich stężeń od 40% do 50% po wykonanym zabiegu może wystąpić lek kie złuszczanie [36]. Kwas mlekowy wchodzi w skład natu ralnego czynnika nawilżającego (NMF), a także wytwarza ny jest w mięśniach podczas wysiłku fizycznego [37]. Jego działanie biologiczne wykazuje enancjomer L(+). Podobnie jak kwas migdałowy występuje w postaci dużej cząsteczki. W konsekwencji nie penetruje głęboko w naskórek i stoso wany jest do powierzchniowego złuszczania. W stężeniu do 10% wykazuje działanie nawilżające, natomiast w stęże niu od 5% do 20% niszczy połączenia między komórkami naskórka. Blokuje cykl komórkowy oraz powoduje śmierć keratynocytów, w związku z czym pobudza produkcję no wych komórek [14, 23]. Do β-hydroksykwasów zaliczamy kwas salicylowy, który działa keratolityczne, cytotoksycz ne oraz bakteriobójczo [12]. Dodatkowo ułatwia wnikanie innych substancji do naskórka, a także wykazuje działanie drażniące [37]. Badania wykazują, że stosowanie kwasu 26 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N salicylowego w stężeniu od 20% do 30% przyczynia się do leczenia trądziku, przebarwień pozapalnych oraz ostudy [14]. Jest bezpieczny dla osób z V i VI fototypem skóry [23]. Do α-ketokwasów zaliczamy kwas pirogronowy, który w kontakcie z wodą może być przekształcany do kwasu mlekowego. Charakteryzuje się właściwościami depig mentacyjnymi, złuszczającymi, nawilżającymi, sebosta tycznymi i przeciwbakteryjnymi [35]. W stężeniu do 50% zaliczany jest do peelingów powierzchniowych, natomiast w stężeniu powyżej 50% do średnio głębokich [38]. W celu redukcji przebarwień pozapalnych stosowany jest w stęże niu do 40% [35]. Wykazuje działanie drażniące, dodatkowo po jego zastosowaniu mogą pojawić się powikłania, do któ rych zaliczamy epidermolizę [37, 38]. Kwas trichlorooctowy (TCA) zaliczany jest do grupy kwa sów karboksylowych. Penetruje głęboko w naskórek oraz skórę właściwą, ze względu na mały rozmiar cząsteczki [23]. Może być zaliczany do peelingów powierzchownych (stęże nie od 15% do 25%), średnio głębokich (stężenie od 30% do 40%) oraz głębokich (powyżej 50%, a także jako połączenie 35% kwasu TCA z innymi substancjami keratolitycznymi) [38]. Jego działanie zostaje inaktywowane podczas penetra cji w głąb skóry, dlatego nie wymaga neutralizacji. W kon sekwencji jego działania dochodzi do koagulacji białek, uszkadza komórki, a także przyczynia się do ich apoptozy za sprawą niskiego pH. Dodatkowo wykazuje działanie ke ratolityczne [37]. Kwas trichlorooctowy likwiduje blizny, ła godzi efekty starzenia się skóry, a także rozjaśnia lub usuwa przebarwienia pozapalne i posłoneczne. Co więcej, wskaza niem do jego zastosowania jest występowanie piegów, plam soczewicowatych oraz ostudy. Może być łączony z kwasem glikolowym, salicylowym lub roztworem Jessnera. Po za biegu z wykorzystaniem kwasu TCA skóra złuszcza się od środka twarzy na zewnątrz [38]. W związku ze zmniejsze niem przepuszczalności naczyń włosowatych stan zapalny nie występuje, a ewentualne obrzęki są niewielkie. Należy ostrożnie dobierać jego stężenie, ponieważ może powodo wać martwicę naskórka, a także skóry właściwej [23]. Kwas traneksamowy (TA) to organiczny związek zalicza ny do aminokwasów. Wykazuje działanie przeciwkrwo toczne. Stosowany jest w leczeniu melasmy, przebarwień pozapalnych, polekowych, posłonecznych i hormonalnych. Dodatkowo zapobiega powstawaniu nowych hiperpigmen tacji [38]. Kwas traneksamowy hamuje syntezę melaniny. Dochodzi do tego wskutek ograniczenia produkcji pro staglandyn oraz czynnika wzrostu fibroblastów (FGF). Ich zmniejszona ilość wynika z blokowania wiązania plazmi nogenu do keratynocytów [32]. Skutki uboczne związane ze stosowaniem kwasu TA są minimalne, a leczenie melasmy daje pozytywne skutki. Nie zaleca się go kobietom karmią cym piersią, ponieważ może przedostać się do mleka [38]. Kwas ferulowy to organiczny wiązek, który jest po chodną kwasu cynamonowego. Wykazuje działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne oraz depigmentacyjne [32]. Możliwe jest łączenie go z witaminą C oraz E, ponie waż zwiększa ich działanie przeciwutleniające. Właści wości rozjaśniające kwasu ferulowego uwarunkowane są blokowaniem transferu melanosomów do keratynocytów, obniżeniem ekspresji mRNA tyrozynazy, a także zmniej szeniem jej aktywności. Nie wykazuje działania cytotok sycznego na melanocyty. W związku ze swoim delikatnym działaniem zalecany jest dla osób z wrażliwą skórą. Po za stosowaniu nie powoduje mocnego złuszczania, dodatko wo, może być stosowany przez cały rok [38]. Retinoidy to grupa związków pochodnych witaminy A. Jej głównymi przedstawicielami są retinol oraz kwas retinowy (tretynoina). Retinol to aktywna forma witaminy A, która wy kazuje szerokie spektrum działania [37]. Stymuluje procesy odnowy epidermy, zwiększa produkcję kolagenu, pobudza podziały w warstwie rozrodczej naskórka oraz zwiększa ilość fibroblastów w skórze właściwej. Co więcej, hamuje przeno szenie melanosomów z melanocytów do keratynocytów oraz wykazuje inhibicję aktywności tyrozynazy. W konsekwencji dochodzi do depigmentacji przebarwień. W celu wzmocnie nia działania retionolu może być on łączony z przedstawicie lami α-hydroksykwasów oraz β-hydroksykwasów, a także z kwasem ferulowym i antyoksydantami (witamina C i E) [38]. Tretynoina przyspiesza cykl komórkowy naskórka, dzięki czemu dochodzi do szybszej keratynizacji [26]. W stężeniu od 0,05% do 0,1% redukuje hiperpigmentacje pozapalne, ostu dę oraz plamy soczewicowate. W terapii kwas retinowy może być łączony jest z hydrochinonem lub kortykosteroidami, aby zwiększyć jego skuteczność działania [14]. Stosowanie związków z grupy retinoidów może wiązać się z pojawieniem się skutków ubocznych, do których zaliczamy: złuszczanie, świąd, rumień, a także suchość skóry [26]. ZABIEGI KOSMETOLOGICZNE Peelingi chemiczne Zabiegi z użyciem peelingów chemicznych prowadzą do kontrolowanego uszkodzenia skóry. Mają za zadanie w konsekwencji działania złuszczenie warstw naskórka, regenerację żywych warstw naskórka, a także przebudo wę kolagenu. Ich intensywność działania zależy od wielu aspektów. Pierwszy z nich dotyczy rodzaju substancji, któ ra została użyta do zabiegu. Następny związany jest z mocą danego kwasu (pKa) - im mniejsza jest jego wartość, tym większa moc kwasu. Wielkość cząsteczki wpływa na szyb kość penetracji w głąb skóry - im mniejsza cząsteczka, tym głębsze przenikanie. Wartości pH dotyczy stężenia proto nów w formie wolnej. Kwas ma mocniejsze działanie, kiedy stężenie protonów jest większe, a pH jest niższe. Im więk sze stężenie składników aktywnych, tym jego mocniejsze działanie. Forma preparatu ma również wpływ na dzia łanie kwasu, ponieważ preparaty w formie wodnej mają 27 4 / 2020 / vol. 9 Kosmetologia Estetyczna Aesthetic Cosmetology and Medicine ARTYKUŁ NAUKOWY KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA N większą biodostępność. Ostatnie z aspektów dotyczą ilości preparatu, czasu, podczas którego kwas miał kontakt ze skórą, a także kondycji skóry [38]. W zależności od głębo kości działania, peelingi chemiczne możemy podzielić na: peelingi powierzchniowe ograniczające się do działania w obrębie naskórka, peelingi średniej głębokości, które penetrują do warstwy brodawkowatej skóry właściwej oraz peelingi głębokie działające do poziomu warstwy siatecz kowatej skóry właściwej [14]. Chemoeksfoliacja zalecana jest osobom zmagającym się ze zmianami barwnikowymi, trądzikiem, bliznami i uszkodzeniami słonecznymi [35]. Do peelingów głębokich zaliczamy kwas TCA w stężeniu 35-50%, fenol Bakera, o stężeniu 88% oraz roztwór Jessne ra, w którego skład zaliczają się kwas salicylowy, mlekowy, etanol i rezorcynol [35]. Mikrodermabrazja Mikrodermabrazja polega na mechanicznym złuszczaniu powierzchniowych warstw naskórka. Jako materiału ścier nego używamy korundu (tlenek glinu) lub diamentu. Inten sywność wykonywanego zabiegu jest regulowana przez siłę zasysania oraz ilość powtórzeń wykonanych na danej części ciała. Zabieg zalecany jest dla osób, które zmagają się z przebarwieniami, bliznami potrądzikowymi, zmarszcz kami, zwiotczeniem skóry, rozstępami oraz zaskórnikami [35]. Podczas zabiegu dochodzi do usuwania korneocytów, zwiększa się penetracja skóry, a fibroblasty zostają pobu dzone do produkcji kolagenu i elastyny [14]. W celu uzyska nia lepszych efektów mikrodermabrazja może być łączona z innym zabiegami. Zaliczamy do nich peelingi chemiczne, lasery, mezoterapię igłową i bezigłową. Krioterapia Krioterapia to zabieg, w którym wykorzystuje się działanie czynnika mrożącego w postaci ciekłego azotu, dwutlenku węgla, a także podtlenku azotu. Niska temperatura powodu je tworzenie się kryształów lodu, co prowadzi do mechanicz nego uszkodzenia komórki [8]. Usuwanie hiperpigmentacji za pomocą krioterapii jest możliwe, ponieważ melanocyty wykazują większą wrażliwość na zimno niż inne typy komó rek. Komórki barwnikowe zostają niszczone w temperatu rze od 4°C do 7°C [14]. Zabieg stosowany jest przy redukcji przebarwień posłonecznych, a także plam soczewicowa tych. Podczas terapii dochodzi do wytworzenia małego pę cherza. Następnie na skórze pojawia się odbarwienie, któ re ustępuje w ciągu 3-4 tygodni [35]. Depigmentacja skóry związana jest z brakiem melanosomów w keratynocytach. Krioterapia wykazuje pozytywne efekty w redukcji przebar wień [14]. Podczas zabiegu możliwe jest odczuwanie lekkie pieczenia. Należy również pamiętać o możliwości wystąpie nia skutków ubocznych w postaci blizn. Uważa się, że zabieg przeprowadzony metodą natryskową może przyczynić się do zniwelowania objawów ostudy [8]. Wprowadzanie substancji rozjaśniających za pomocą czynników fizykalnych Sonoforeza to zabieg wykorzystujący działanie fali ultradź więkowych. W połączeniu z preparatami mającymi w swo im składzie substancje rozjaśniające, sonoforeza może zostać użyta jako terapia redukująca hiperpigmentacje [8]. Jonoforeza najczęściej wykorzystywana jest w celu spły cenia zmarszczek, rewitalizacji skóry, a także redukcji przebarwień [35]. Elektroporacja wykorzystuje działanie prądu elektrycz nego na błony komórkowe zwiększając ich przepuszczal ności. W konsekwencji naniesione substancje mają możli wość głębszej penetracji, co prowadzi do ich mocniejszego działania [35]. Wprowadzanie substancji rozjaśniających za pomocą nakłuć Mezoterapia to zabieg polegający na nakłuciach skóry. Wskazana jest dla osób, którym potrzebna jest rewitalizacja skóry, a także w walce z cellulitem, rozstępami, przebarwie niami i łysieniem. Wyróżniamy mezoterapię mikroigłową oraz igłową. Pierwsza z nich polega na wykorzystaniu rol lerów lub penów w celu wykonania mikrootworów w skórze. Natomiast mezoterapia igłowa polega na śródskórnym lub podskórnym wstrzyknięciu substancji aktywnych. Do in iekcji stosuje się strzykawkę z igłą lub automatyczny pistolet [37]. W ten sposób dochodzi do reakcji zapalnych, które sty mulują fibroblasty do produkcji kolagenu, elastyny, a także glikozoaminoglikanów. Dodatkowo substancje, które zo staną użyte podczas zabiegu penetrują w głębsze warstwy skóry. Uważa się, że w przypadku przebarwień dochodzi do pobudzania właściwej produkcji melanocytów, dzięki któ rym skóra odzyskuje naturalne zabarwienie [39]. Badania wykazują pozytywny wpływ mezoterapii w połączeniu z in hibitorami tyrozynazy na redukcję melasmy [40]. Laseroterapia Działanie laserów opiera się na emitowaniu jednorodnego promieniowania elektromagnetycznego z zakresu światła widzialnego, ultrafioletu oraz podczerwieni, wykorzystu jąc zjawisko emisji wymuszonej. W przypadku przebar wień lasery stosuje się do redukcji hiperpigmentacji po zapalnych, polekowych, hormonalnych, plam starczych i piegów, które są zlokalizowane w obrębie naskórka, a tak że skóry właściwej. Lasery opierają się na procesie nisz czenia melanosomów, przez działanie ciepła oraz przez rozchodzenie się fali uderzeniowej, która powstaje przy nagrzaniu tkanki [14]. W usuwaniu przebarwień możliwe jest wykorzystanie różnych rodzajów laserów, ponieważ melanina ma szerokie spektrum pochłaniania światła [35]. Jednym z nich jest laser rubinowy typu Q-Switch, któ ry emituje światło czerwone o długości 694 nm. Jest ono wybiórczo absorbowane przez barwnik i usuwa zmiany Next >