< Previous3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna 78 ARTYKUŁ KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA A Choroby autoimmunologiczne klasyfikuje się na dwie grupy: narządowo swoiste i układowe. Pierwsza grupa chorób cechuje się występowa- niem w krążeniu specyficznych dla określone- go narządu przeciwciał, a także na obecności w tkankach nacieku zapalnego, który złożony jest głównie z limfocytów i niewielkiej ilości mo- nocytów. Natomiast druga grupa chorób zwią- zana jest z wielomiejscowym występowaniem autoantygenu. ŁUSZCZYCA Jedną z chorób autoimmunologicznych jest łuszczyca, czyli przewlekła zapalna choroba skóry o silnych predyspozycjach genetycznych. Wykwit łuszczycowy zazwyczaj pojawia się na skórze (np. łuszczyca zwyczajna dłoni i stóp, łuszczyca owłosionej skóry głowy, łuszczyca paznokci), ale może objąć również stawy, mówi- my wówczas o łuszczycowym zapaleniu stawów. Łuszczyca jest związana z wieloma chorobami m.in. układu sercowo-naczyniowego. Choroby autoimmunologiczne wynikają z zaburzeń tolerancji immunologicznej, prowadzącej do odpowiedzi immunologicznej przeciwko antygenowi lub własnym antygenom. W większości przypadków zdarzenia, które inicjują odpowiedź immunologiczną, są nieznane, jednak szereg badań wskazuje na powiązania z czynnikami środowiskowymi, m.in. infekcje, przyjmowane leki, stres, dieta, oraz genetycznymi. Wpływ chorób autoimmunologicznych na skórę mgr Magdalena Daszkiewicz kosmetolog, szkoleniowiec 5D CLINIC / 5D SZKOŁA, dietetyk, autorka rewolucyjnego, motywacyjno-odchudzającego 5D PROJEKT, zmieniającego życie wielu kobiet +48 512 562 496 79 3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna ARTYKUŁ KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA A W leczeniu łuszczycy ważną rolę odgrywa dieta. Wyni- ki badań wskazują, że objawy choroby często nasilają się wraz ze wzrostem masy ciała. Dlatego osobom z nadwagą lub otyłością zaleca się dietę niskokaloryczną, która umoż- liwi zrzucenie nadprogramowych kilogramów, co najczę- ściej prowadzi do redukcji wielkości i ilości wykwitów łuszczycowych. Poprawa stanu zdrowia w tym przypadku spowodowana jest obniżeniem w surowicy krwi stężenia zarówno cytokin, jak i markerów prozapalnych. W profi- laktyce łuszczycy dobre efekty przynosi także obniżanie stosunku kwasów omega-6 do omega-3. W tym celu moż- na przestrzegać zaleceń diety śródziemnomorskiej, która jest bogata w warzywa i ryby, a czerwone mięso spożywa się nie częściej niż kilka razy w miesiącu. Należy jednak mieć na uwadze, że dotychczas nie opracowano jednego schematu dietetycznego dla pacjentów z łuszczycą, dlate- go wszelkie zmiany w diecie należy ustalać indywidualnie z lekarzem i/lub dietetykiem. Do pielęgnacji skóry z wykwitami łuszczycowymi za- leca się stosowanie kosmetyków, zawierających w swoim składzie substancje zmiękczające, tworzące tzw. emolient. Obecnie na rynku kosmetycznym dostępne są prepara- ty, zawierające oleje roślinne (np. ze słodkich migdałów) i zwierzęce (np. lanolina) oraz wosk pszczeli. Warto także sięgnąć po kosmetyki, zawierające humektanty, czyli sub- stancje wiążące i zatrzymujące wodę w warstwie rogowej skóry (np. gliceryna). Skuteczne w pielęgnacji skóry łusz- czycowej są także preparaty, zawierające substancje kera- tolityczne (np. alfa hydroksykwasy, AHA), które pozwalają na efektywniejsze usuwanie ze skóry łuski. Osoby z łuszczycą mogą również korzystać z zabiegów kosmetologicznych. Dobre efekty przynosi otochemiote- rapia, polegająca na połączeniu psoralenów, które uwraż- liwiają skórę na promieniowanie UV i UVA. Kolejnym za- biegiem, który można stosować w celu terapii objawów łuszczycy, jest karboksyterapia, czyli zabieg, polegający na iniekcji CO 2. Karboksyterapia poprawia krążenie oraz dotlenienia obszary skóry, dotknięte zmianami łuszczyco- wymi, co pozwala na złagodzenie stanów zapalnych. Moż- na skorzystać także z zabiegów nawilżających i relaksacyj- nych. Natomiast w okresie zaostrzenia objawów choroby należy zrezygnować z zabiegów podrażniających naskórek, takich jak depilacja woskiem i pasta cukrową. Hashimoto Hashimoto to limfocytowe zapalenie tarczycy o przewle- kłym charakterze. W wielu przypadkach choroba rozwija się bezobjawowo, ale na skutek podwyższonego poziomu przeciwciał przeciwtarczycowych następuje stopniowa de- strukcja tarczycy. Typowym objawem choroby jest powięk- szony gruczoł tarczowy (tzw. rozlane wole). Chorobie towa- rzyszą również takie objawy skórne, jak suchość, swędzenie, szorstkość, żółtawe zabarwienie i obrzęk. Ponadto typowym objawem jest zimna skóra. Poważnym problemem estetycz- nym w hashimoto jest wypadanie włosów w mechanizmie telogenowym o charakterze niebliznowaciejącym. Włosy zaczynają wypadać, gdyż hormony produkowane przez tar- czycę oddziałują na funkcjonowanie mieszków włosowych, co przekłada się na efektywność wzrostu włosów. Łysienie telogenowe może współwystępować z nadmierną keratyni- zacją, co objawia się wrastaniem włosów pod skórę. W pielęgnacji domowej w hashimoto należy zadbać przede wszystkim o odpowiednie nawilżenie skóry i popra- wę bariery lipidowej. Wskazane jest stosowanie kosmety- ków, zawierających substancje nawilżające i natłuszczają- ce (np. ceramidy, kwasy tłuszczowe, substancje, tworzące hydrofilowy film na skórze). Peelingi gruboziarniste nale- ży zastąpić łagodniejszymi peelingami enzymatycznymi. W gabinecie kosmetologicznym osoby chorujące na hashi- moto mogą skorzystać z takich zabiegów, jak masaż bańką chińską, karboksyterapia, ultradźwięki, mezoterapia skóry głowy, laser frakcyjny czy osocze bogatopłytkowe. Nale- ży jednak pamiętać, że przed wykonaniem jakichkolwiek zabiegów pacjentka powinna skonsultować się z lekarzem, gdyż charakter choroby zwiększa ryzyko działań niepożą- danych, nawet w przypadku zabiegów nieinwazyjnych. Mezoterapia to skuteczna metoda leczenia łysienia, po- legająca na śródskórnej iniekcji substancji aktywnych. Ich działanie polega na zwiększeniu metabolizmu komórek oraz stymulacji fibroblastów do produkcji kolagenu i ela- styny, dzięki czemu poprawia się mikrokrążenie w skó- rze właściwej i tkance podskórnej. Jeżeli zabiegi na skó- rę głowy nie przynoszą oczekiwanych efektów, wówczas w celu ukrycia łysych obszarów skóry można zastosować mikropigmentację. Zabieg polega na wprowadzeniu w po- wierzchniową warstwę skóry pigmentu dobieranego do koloru włosów. Uzyskany efekt utrzymuje się do pięciu lat. Choroba Gravesa−Basedowa Podstawową przyczyną nadczynności tarczycy jest cho- roba Gravesa-Basedowa, w której dochodzi do niekontro- lowanego pobudzenia gruczołu tarczowego. Przeciwciała anty-TSHR stymulują wzmożoną produkcję hormonów i skierowane są przeciwko receptorom TSH. Do objawów choroby zalicza się m.in.: orbitopatię tarczycową, obrzęk przedgoleniowy i akropachię. Pierwszy z objawów pole- ga na zapaleniu tkanek miękkich wokół oczodołu, co jest przyczyną bólu gałek ocznych, łzawienia czy nadwrażli- wości na światło. Drugi objaw związany jest z miejscowym stanem zapalnym, którego konsekwencją jest nadmierne rozmnażanie fibroblastów. Obrzęk dotyka przede wszyst- kim podudzi, stóp i części ciała, narażonych na różnego rodzaju urazy. Trzeci objaw polega na pogrubieniu dystal- nych paliczków palców rąk i stóp wraz towarzyszącą mu podokostnową przebudową kości. 80 3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna ARTYKUŁ KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA A Jednym z objawów skórnych choroby jest nadmierna potli- wość wraz z towarzyszącą nietolerancją ciepła. Nadpotliwość dotyczy obszarów ciała, gdzie zlokalizowane są gruczoły ekrynowe. Kolejnym objawem jest świąd układowy, który prowokuje do drapania skóry, co może przyczynić się do roz- woju infekcji. Innym objawem jest przewlekła pokrzywka, której może towarzyszyć obrzęk naczynioruchowy. Objawem choroby Gravesa-Basedowa jest także łysienie plackowate. Zabiegami zalecanymi w nadczynności tarczycy są ul- tradźwięki, IPL, lampa solux z niebieskim filtrem, mezo- terapia bezigłowa, karboksyterapia i mezoterapia igłowa. Należy unikać zabiegów rozgrzewających skórę, gdyż wzmaga to potliwość, oraz zrezygnować z manicure’u i pe- dicure’u z użyciem lakierów utwardzanych w lampie UV. Toczeń rumieniowaty układowy Toczeń rumieniowaty układowy (SLE) jest najczęstszym typem tocznia. Zaliczany jest do układowych chorób auto- immunologicznych z wieloukładowym zajęciem. Choroba cechuje się kilkoma fenotypami, z różnymi obrazami kli- nicznymi – od łagodnych objawów śluzówkowo-skórnych po wielonarządowe i ciężkie zajęcie ośrodkowego układu ner- wowego. Toczeń rumieniowaty układowy jest chorobą wie- loczynnikową o nieznanej etiologii, jednak kilka czynników genetycznych, immunologicznych, endokrynologicznych i środowiskowych odgrywa rolę w etiopatogenezie. Ziden- tyfikowano ponad 50 genów lub loci genomowych, związa- nych z SLE. Geny te związane są z aktywacją układu odpor- nościowego w odpowiedzi na obce antygeny generowaniem własnego antygenu oraz aktywacją wrodzonego i adaptacyj- nego układu odpornościowego. Ponadto płeć żeńska i hor- mony stanowią istotny czynnik ryzyka wystąpienia SLE. Es- trogeny i prolaktyna promują autoimmunizację i zwiększają produkcję czynnika aktywacji komórek beta oraz modulują aktywację limfocytów. Stosowanie środków antykoncep- cyjnych, zawierających estrogeny, i hormonalna terapia zastępcza po menopauzie może powodować zaostrzenie choroby u pacjentek z SLE oraz związane jest z częstszym występowaniem SLE. Z drugiej strony androgeny wykazują działanie ochronne. Promieniowanie ultrafioletowe i ekspo- zycja na promieniowanie słoneczne prowadzi do zwiększo- nej apoptozy komórek i jest jednym z wyzwalaczy SLE. Objawy skórne w przebiegu tocznia rumieniowatego ukła- dowego często poprzedzają dolegliwości ogólnoustrojowe. Do objawów tych zalicza się łysienie, wrzody w jamie ust- nej, dimorficzne zmiany skórne oraz rumień na policzkach i grzbiecie nosa. Objawom tym często towarzyszy obrzęk. Zabiegi kosmetologiczne mogą pomóc w zmniejszeniu nasilenia skórnych objawów choroby. Przede wszystkim dobre efekty dają zabiegi pielęgnacyjne na skórę głowy oraz zmniejszające objaw rogowacenia mieszków włoso- wych (np. masaż z użyciem odpowiednich olejków). Na skó- rę ciała i twarzy dobrze działają zabiegi z wykorzystaniem tlenu, do których zalicza się m.in. infuzję tlenową. Dobre efekty przynoszą także zabiegi intensywnie nawilżające, należy jednak unikać produktów, zawierających w skła- dzie wyciągi roślinne, substancje konserwujące czy sub- stancje zapachowe. Atopowe zapalenie skóry Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest specyficzną formą eg- zemy i najczęstszą przewlekłą zapalną chorobą skóry. Cho- ciaż patogeneza schorzenia nie jest do końca poznana, to przypuszcza się, że wynika ona ze złożonej zależności mię- dzy defektami funkcji bariery skórnej, czynnikami środo- wiskowymi i zakaźnymi oraz rozregulowaniem immuno- logicznym. Zmiany genetyczne obejmują utratę funkcji mutacji filagryny, która występuje nawet u 30% pacjentów i może również predysponować do rozwoju rybiej łuski, alergicznego nieżytu nosa i rogowacenia mieszkowego. Diagnoza opiera się na określonych kryteriach klinicznych, które uwzględniają historię pacjenta i objawy kliniczne. Leczenie AZS wymaga wieloaspektowego podejścia, ukie- runkowanego na gojenie i ochronę bariery skórnej, oraz zajęcie się złożoną immunopatogenezą choroby. Atopowe zapalenie skóry objawia się suchością skóry, wypryskami i zliszajowaceniem. Poszczególne zmiany można podzielić na stadia ostre (obrzękowe, rumieniowe grudki i blaszki i/lub pęcherzyki/strupy), podostre (ru- mień, łuskowatość, strupy) lub przewlekłe (grube blaszki ze zliszajowaceniem i łuszczeniem). Charakterystyczne dla tej choroby jest intensywne swędzenie, które często prowadzi do powstawania uszkodzeń skóry. Codzienna pielęgnacja skóry obejmuje nakładanie emolientów dwa razy dziennie, przy czym nakłada się je w ciągu trzech minut po wyjściu spod letniego prysznica lub kąpieli, aby zapobiec wysuszeniu skóry. Steroidy do stosowania miejscowego należy nakładać na skórę przed emolientami, aby „utrwalić” ich działanie. W gabinecie kosmetologicznym osoby z atopowym zapaleniem skóry mogą skorzystać z fototerapii, leczenia światłem LED, któ- ra pozwala na zmniejszenie stopnia zapalenia w obrębie skóry poprzez zmniejszenie aktywności komórek dendry- tycznych i limfocytów T pomocniczych. Łysienie plackowate Łysienie plackowate to choroba autoimmunologiczna, cha- rakteryzująca się przejściową, niebliznowaciejącą utratą włosów i zachowaniem mieszka włosowego. Zwykle obja- wia się ostro odgraniczonymi łysymi plackami na skórze głowy. Mniej powszechny jest wariant rozproszony z rozle- głym przerzedzeniem włosów lub wzór siateczkowy z na- wracającą utratą włosów w jednym obszarze i spontanicz- nym odrastaniem włosów w innym. Łysienie plackowate diagnozowane jest na podstawie objawów klinicznych, ale pomocne mogą być dermatoskopia i histopatologia.81 3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna ARTYKUŁ KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA A Obecnie wszystkie metody leczenia łysienia plackowate- go cechuje wysoki wskaźnik niepowodzenia. Terapia obej- muje miejscowe stosowanie kortykosteroidów w przypadku ograniczonego, niejednolitego łysienia plackowatego i może przyspieszyć wzrost włosów przy łagodnej postaci choroby. Leczenie należy kontynuować przez co najmniej trzy mie- siące, jednak w przypadku braku oczekiwanych rezultatów zaleca się przerwanie terapii po 6 miesiącach. Immunote- rapia kontaktowa jest skuteczną metodą leczenia pacjentów z niejednolitą postacią łysienia plackowatego. Laseroterapia jest obecnie powszechnie stosowaną tera- pią łysienia plackowatego i może stanowić bezpieczną i sku- teczną alternatywę dla leczenia medycznego. Mechanizm działania laseroterapii polega na wydłużeniu czasu trwania fazy anagenowej, zwiększeniu tempa proliferacji aktywnych mieszków włosowych i zapobieganiu przedwczesnemu roz- wojowi katagenu. W gabinecie kosmetologicznym pacjenci z problemem łysienia plackowatego mogą skorzystać rów- nież z zabiegów mezoterapii igłowej i krioterapii. LITERATURA 1. Antosik K, Krzęcio-Nieczyporuk E, Kurowska-Socha B. Rola diety i żywienia w leczeniu łuszczycy. Hygeia Public Health. 2017;52(2):131-137. 2. Hasse-Lazar K, Jarząb B. Nadczynność tarczycy. In: Gawrychowski J, Jarząb B, ed. Choroby tarczycy i przytarczyc, diagnostyka i leczenie. Warszawa: Wyd. Me- diPage; 2014:76-77. 3. Hawrylak P. Pielęgnacja skóry u osób chorujących na Hashimoto. Kosmetologia Estetyczna. 2019;8(5):613-616. 4. Kaniewska M. Kosmetologia podstawy. Warszawa: WSiP; 2011:45. 5. Kochman M. Zapalenia tarczycy. In: Zgliczyński W, ed. Wielka Interna Endokry- nologia, cz. I. Warszawa: Wyd. Medical Tribune; 2011:282. 6. Nowicka D. Łuszczyca – pielęgnacja i postępowanie w gabinecie kosmetolo- gicznym. Kosmetologia Estetyczna. 2018;7(5):529-532. 7. Ruchała M, Gurgul E. Co dermatolog powinien wiedzieć o skórnej manifestacji chorób endokrynologicznych. Dermatologia po Dyplomie. 2013;6:16-17. 8. Ruchała M, Gurgul E. Zmiany skórne i kosmetyczne… op. cit., Zmiany skórne i kosmetyczne w chorobach endokrynologicznych. In: Trzeciak WH. Przydatki skóry, wybrane zagadnienia. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I w Poznaniu; 2010:41. 9. Shimizu H. Dermatology. New Jersey: John Wiley & Sons; 2007:24. 10. Szczeblowska D, Hebzda A, Wojtuń S. Choroby autoimmunizacyjne w praktyce lekarskiej. Pediatr Med Rodz. 2011;7(3):218-222. 11. Szczeklik A, Gajewski P. Interna Szczeklika, mały podręcznik 2018/19. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna; 2018:757-768. 12. Szramka-Pawlak B. Historia badań nad łuszczycą. Now Lek. 2008;77(6):480-482. 13. Zapała A. Mikropigmentacja skóry głowy w aspekcie medycznym i estetycz- nym. Forever 2015;3:44. 14. Żak Ż. Wypadanie włosów w chorobie Hashimoto. Kosmetologia Estetyczna. 2020;9(2):239-240. 15. Maj J, Jankowska-Konsur A, Gruber J, et al. Zmiany skórne w endykrynopa- tiach. Family Medicine & Primary Care Review. 2013;15:460. 16. Deng Y, Tsao BP. Advances in lupus genetics and epigenetics. Curr Opin Rheu- matol. 2014;26(5):482-492. 17. Daca A, Bryl E. Toczeń rumieniowaty układowy – kryteria diagnostyczne i kli- niczne skale oceny aktywności choroby – rys historyczny. Forum Medycyny Ro- dzinnej. 2013;7(5):225-243. 18. Skoczyńska M. Skórne postacie tocznia rumieniowatego. Kosmetologia Estetyczna. 2016;5(6):637-640. 19. Adamski Z, Kaszuba A. Dermatologia dla kosmetologów. Wrocław: Edra Urban & Partner; 2019:167-169. 20. Oliveira ADT, Sodré CS, Ferreira DC, et al. Oral Aspects Identified in Atopic Der- matitis Patients: A Literature Review. Open Dent J. 2018;12:424-434. 21. Pawliczak R. Atopowe zapalenie skóry – leczenie przeciwzapalne jest bardzo ważne. Alergologia Polska. 2014;1:119-126. 22. Alkhalifah A, Alopecia areata update. Dermatol Clin. 2013;31:93-108. 23. Tosti A, Iorizzo M, Botta GL, Milani M. Efficacy and safety of a new clobetasol propionate 0.05% foam in alopecia areata: a randomized, double-blind place- bo-controlled trial. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2006;20:1243-1247. 24. Chu H, Kim DY. Use of Lasers in the Treatment of Alopecia Areata. Medical Lasers, Engineering, Basic Research, and Clinical Application. 2016;5(2):71-76.3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna 82 WYBIERZ ELEGANCKI DEZODORANT DLA SIEBIE! Znana na całym świecie marka modowa Be- verly Hills Polo Club ma w swojej ofercie ko- smetyki dla kobiet, które zapewniają świeżość, komfort i przyjemny zapach również podczas upałów i stresujących sytuacji. Ogromny sukces w kategorii Fashion Retail sprawił, że Beverly Hills Polo Club® oferuje luksusowe dezodoranty w przystępnej dla konsumentek cenie. Sportowa gama dezodorantów trafiła w gusta eleganckich kobiet na całym świecie. Nowa linia kosmetyków Sport 1982 eleganc- kiej marki Beverly Hills Polo Club® zawiera 4 dezodoranty dla kobiet. Produkt dostępny w drogeriach Rossman INDIBA® SKUTECZNA, BEZPIECZNA TECHNOLOGIA BAZUJĄCA NA PROLIFERACJI KOMÓRKOWEJ INDIBA® to skuteczna, bezpieczna technologia, bazująca na proliferacji komórkowej. Promuje zdrowe funkcjonowanie komórek, bazując na specyficznej częstotliwości, która wywołuje efekty termiczne i subtermiczne. To czyni ją wyjątkową, a dodatkowo efekty za- biegowe widoczne oraz wyczuwalne są już od pierwszej sesji. Dzięki terapii INDIBA® komórka jest w sta- nie wydalić toksyny i produkty przemiany ma- terii, pobrać bardzo dużą ilość tlenu, która bezpośrednio przyczynia się do procesów regeneracyjnych organizmu. Tak utrzymana prawidłowo biologia komórki działa również przeciwzapalnie i przeciwbólowo – przyspie- szając powrót do zdrowia po zabiegu lub ope- racji, redukując ból i obrzęki. W kosmetologii oraz biomedycynie estetycznej powoduje na- tychmiastowe efekty odmładzania, modelowa- nia sylwetki, rewitalizacji, liftingu, nawilżenia, wygładzenia zmarszczek. KORNEOPEELINGI PRZEŁOMOWA TERAPIA SKÓR PROBLEMATYCZNYCH Korneopeelingi – nowa seria terapeutyczna marki Crème Bar® dostępna od lipca 2021 r. Korneopeelingi to zabiegi przeznaczone dla skór problematycznych: trądzik, atopowe zapa- lenie skóry AZS, trądzik różowaty. Korneopeelingi Crème Bar® charakteryzuje bardzo wysoka skuteczność terapeutyczna, potwierdzona przez niezależne badania, prowadzone przez kosme- tologów z całej Polski, oraz brak skutków ubocznych. Efekty terapii oraz dokładne procedury będą prezentowane podczas szkoleń tematycznych marki Creme Bar. Korneopeelingi doskonale łączą się z personalizowaną korneoterpią Crème Bar® UKOCHANY PRZEZ KOSMETYCZKI JETPEEL® WRACA NA POLSKI RYNEK W HYBRYDOWEJ FORMULE Opatentowana technologia JetPeel®, opracowana przez izraelską firmę TavTech, jest odpowiedzią na światowe zapotrzebowanie na nieinwa- zyjną medycynę estetyczną. Łączy w sobie urządzenie do hydroporacji powierzchni skóry z niezwykle skutecznym aplikowaniem składników aktywnych w głąb skóry. Stworzona przez naukowca specjalizującego się w technice rakieto- wej, który do przyspieszenia soli fizjologicznej do prędkości podźwię- kowej (ok. 720 km/godz.) wykorzystał zasadę działania silnika odrzu- towego. Technologia JetPeel® ma obecnie za sobą ponad 20 lat badań, testów i doświadczenia klinicznego. 83 3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” STRESZCZENIE Choroba COVID-19 wywołana przez koronawirusa SARS- -CoV-2 u wielu osób przebiega skąpoobjawowo lub w spo- sób bezobjawowy. Cechuje ją bardzo zróżnicowany prze- bieg. Oprócz najczęściej występujących objawów jak gorączka, suchy kaszel czy zmęczenie, coraz częściej ob- serwowany jest problem nadmiernego wypadania włosów. Jest on widoczny zarówno u pacjentów którzy przeszli bez- objawowe zakażenie wirusem SARS-CoV-2 jak i pełnoobja- wowy COVID-19. Sygnalizowana utrata włosów jest bardzo duża i w większości ma charakter telogenowy. Celem pracy był przegląd doniesień dotyczących nad- miernej utraty włosów jako jednego z objawów zakażenia koronawirusem. Z obserwacji własnych autorów oraz z dotychczas opubli- kowanych badań wynika, że problem dotyczy zarówno ko- biet jak i mężczyzn, niezależnie od wieku oraz chorób współ- istniejących. Niezdiagnozowane nadmierne wypadanie wło- sów może powodować ich przerzedzenie, a nawet łysienie. Słowa kluczowe: terapie trychologiczne, wypadanie włosów, łysienie, zakażenie, SARS-CoV-2, COVID-19 ABSTRACT COVID-19 disease caused by the SARS-CoV-2 coronavirus is mildly or asymptomatic in many people. It is characterized by a very diverse course. In addition to the most common symptoms such as fever, dry cough or fatigue, the problem of excessive hair loss is more and more often observed. It is visible both in patients who have been infected with asymp- tomatic SARS-CoV-2 virus and full-blown COVID-19. Signa- lized hair loss is very large and is mostly telogen in nature. The aim of the study was to review reports on excessive hair loss as one of the symptoms of coronavirus infection. The authors’ own observations and the studies published so far show that the problem affects both women and men, regardless of age and coexisting diseases. Undiagnosed ex- cessive hair loss can cause hair thinning and even baldness. Keywords: trichology therapy, hair loss, alopecia, infection, SARS-CoV-2, COVID-19 Ewelina Szendzielorz1 0000-0002-5877-8320 Marta Bednarek2 0000-0001-6381-2776 1 Zakład Dermatologii Doświadczalnej i Kosmetologii , Uniwersytet Jagielloński, ul. Medyczna 9, 30-688 Kraków +48 608 042 020, e.szen@op.pl 2 Katedra Biologii Molekularnej, Wydział Biologii Uniwersytetu Gdańskiego , ul. Wita Stwosza 59, 80-308 Gdańsk, marta.bednarek@ug.edu.pl Sposób cytowania / Cite Szendzielorz E, Bednarek E. Nadmierna utrata włosów jako powikłanie po zakażeniu wirusem SARS-CoV-2. Aesth Cosmetol Med. 2021;10(3):109-113. https://doi.org./10.52336/acm.2021.10.3.02 Nadmierna utrata włosów jako powikłanie po zakażeniu wirusem SARS-CoV-2 Excessive hair loss as a complication after infection with SARS-CoV-2 virus WSTĘP Epidemia choroby COVID-19 wywołana przez koronawiru- sa SARS-CoV-2 rozpoczęła się 17 listopada 2019 r. w mie- ście Wuhan położonym na terenie Chin. Od grudnia 2019 roku problem zakażeń związanych z wi- rusem SARS-CoV-2 stał się międzynarodowy, a nawet mię- dzykontynentalny (rys. 1) [1]. Artykuł przeglądowy / Review article 84 3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” 11 marca 2020 r. została uznana przez Światową Orga- nizację Zdrowia WHO (World Health Organization) za pan- demię. 4 marca 2020 r potwierdzono pierwsze rozpozna- nie zakażenia w Polsce. Nazwa COVID pochodzi od skrótów słów: corona (CO) oznacza koronę , virus (VI) – wirus, disease (D) – choroba, a liczba 19 rok pojawienia się wirusa – 2019. W ostatnich miesiącach w gabinetach trychologicznych coraz częściej stosowane są terapie trychologiczne u osób, które przeszły zakażenie wirusem SARS-CoV-2. Problem dynamicznej, nadmiernej utraty włosów, jest nie tylko wy- mieniany w coraz liczniejszych publikacjach, ale stał się również tematem obserwacji autorów (fot. 1-3). KORONAWIRUS SARS-COV-2 Koronawirus SARS-CoV-2 jest wirusem otoczkowym RNA, kwalifikowanym do 3 grupy ryzyka mikrobiologicznego. Należy do rodziny Coronaviridae, której nazwa została na- dana na podstawie obrazu w mikroskopie elektronowym, ponieważ wypustki glikoprotein wystające z lipoproteino- wej otoczki tworzą wokół niej koronę. Koronawirusy były rozpoznawane wśród zwierząt już w latach 30. XX w. Na przełomie 2002 i 2003 roku jeden ze szczepów koronawi- Rys.1 Schematyczne przedstawienie rozwoju epidemii spowodowanej przez 2019-nCoV Źródło:[1] Fot.1 Łysienie telogenowe w przebiegu COVID u osoby z łysieniem androgenowym Źródło:Archiwum własne autorów Fot.2 Łysienie telogenowe w przebiegu COVID Źródło:Archiwum własne autorów Fot.3 Odrost włosów po kuracji trychologicznej zastosowanej u pacjenta po przebyciu COVID (łysienie o charakterze telogenowym). Źródło:Archiwum własne autorów rusa przeszedł głęboką mutację w sensie gene- tycznym, przekroczył barierę gatunkową i stał się groźny dla człowieka, powodując zespół od- dechowy, któremu nadano nazwę SARS (Severe Acute Respiratiry Syndrom) a tą mutację oznaczono symbo- lem SARS-CoV. Szacuje się że ok. 30% kataralnych infekcji spowodowana jest przez koronawirusy. Pierwsze zachoro- wanie zostało zgłoszone pod koniec 2019 r. w Wuhan (Chi- ny). Wirus przenosi się głównie drogą kropelkową, stąd za- lecenia o zachowaniu dystansu 2 metrów, a czas jego inku- bacji wynosi średnio 5 dni (2-10 dni). Charakteryzuje się dużą wirulencją, a także, co przedstawiają wyniki małym współczynnikiem śmiertelności [2]. Większość osób zaka- żonych wirusem SARS-CoV-2 przechodzi zakażenie bezob- jawowo, u niektórych rozwija się zapalenie płuc lub ostra niewydolność oddechowa ARDS (acute respiratory distress syndrome) wymagający wentylacji mechanicznej. Wirus SARS-CoV-2 może kolonizować i atakować układ oddecho- wy, nerwowy (stąd objawy takie jak bóle głowy, nudności, uczucie splątania, czy brak powonienia), układ pokarmowy, układ moczowy oraz układ krwionośny [3]. OBJAWY ORAZ PRZEBIEG CHOROBY Najczęstszymi objawami początkowymi choroby są: gorącz- ka (98%), suchy kaszel (76%), dolegliwości bólowe mięśni oraz ogólne osłabienie. Rzadziej pojawiają się: bóle głowy, 29.12.2019 4 pierwsze przypadki zapaleń płuc o nieznanej etiologii 31.12.2019 Oficjalna informacja o zachorowaniach na stronie Miejskiej Komisji Zdrowia Wuhan 10.01.2020 Opublikowanie pierwszych sekwencji genomu wirusa 13.01.2020 Pierwsze zachorowanie poza terytorium Chin – Tajlandia 01.01.2020 Zamknięcie i odkażanie targu rybnego w Wuhan 09.01.2020 Identyfikacja 2019-nCoV przez China CDC 18–20.01.2020 Pierwsze opisywane przypadki zakażeń oraz zachorowań u pracowników ochrony zdrowia85 3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” krwioplucie czy biegunka. W przebiegu choroby u większo- ści pacjentów rozwija się duszność. Zwykle ma to miejsce w ciągu pierwszych dwóch dni od przyjęcia do szpitala. Au- torzy Huang i wsp. oraz Chan i wsp. stwierdzili, że najczęst- szymi odchyleniami w badaniach laboratoryjnych u cho- rych hospitalizowanych z powodu infekcji koronawirusowej 2019-nCoV były: leukopenia z limfopenią, trombocytope- nia, wysokie wartości białka C-reaktywnego (C-reactive pro- tein, CRP) oraz niskie wartości prokalcytoniny (ProCT, PCT- -procalcitonin), pełniającego wymogi stawiane biomarkerom przez Medycynę Opartą na Faktach (EBM, evidence-based me- dicine). W tomografii komputerowej klatki piersiowej odno- towywano zmiany zapalne tkanki płucnej o charakterze ma- towej szyby zlokalizowane głównie obwodowo [1, 4, 5]. Przebieg infekcji uzależniony jest głównie od wieku pa- cjenta. Krótszy okres inkubacji, bardziej nasilone objawy kliniczne i radiologiczne, a także wyższe wykładniki stanu zapalnego obserwuje się u osób w starszym wieku [1]. Nadmierne wypadanie włosów, to stan utraty zwiększo- nej ilości włosów, niż miało to miejsce dotychczas. Po kilku miesiącach może powodować przerzedzenie włosów, a dłu- gotrwałe i niezdiagnozowane może doprowadzić do łysienia. Do najczęstszych przyczyn nadmiernego wypadania wło- sów zaliczamy: uwarunkowania genetyczne, ostry i przewle- kły stres, farmakoterapię, chemioterapię, radioterapię, nar- kozę, zatrucie metalami ciężkimi, choroby owłosionej skóry głowy, choroby autoimmunologiczne tj. reumatoidalne za- palenie stawów (polyarthritis reumatoidea, RA – rheumatoid ar- thritis), toczeń rumieniowaty układowy (LES – lupus erythe- matosus systemicus, SLE – systemic lupus erythematosus), Hashi- moto, Graves-Basedova czy zaburzenia hormonalne, takie jak: okres poporodowy, hiperandrogenizm, zespół policy- stycznych jajników (PCOS – policystic ovary syndrome), hiper- prolaktynemia, nadczynność czy niedoczynność tarczycy. Do nadmiernego wypadania włosów mogą przyczynić się niedobory: witamin (witamina D3, witaminy z grupy B np. B12, B7 (H)), minerałów głównych: żelazo (Fe), cynk (Zn), miedź (Cu), selen (Sn) czy białek podstawowych czyli skład- ników odżywczych. Niedobory te zazwyczaj spowodowa- ne są nieodpowiednią dietą lub restrykcyjnymi postami żywieniowymi. Podaż wymienionych składników jest nie- zbędna do prawidłowego funkcjonowania organizmu, po- nieważ uczestniczą one właściwie we wszystkich procesach zachodzących w organizmie. Gabinet trychologiczny jest jednym z pierwszych miejsc do którego zgłaszają się osoby z problemem nadmiernej utraty włosów. W ostatnich miesiącach zauważono w nich znaczny wzrost wizyt ozdrowieńców oraz osób, które prze- szły zakażenie wirusem SARS-Cov-2 bezobjawowo. Więk- szość osób sygnalizuje, że problem wzmożonego wypadania włosów rozpoczął się w przeciągu 6-12 tygodni od zakaże- nia SARS-Cov-2. Zauważono również, że natężenie wypada- nia było uzależnione od nasilenia objawów choroby. Im cięż- szy przebieg, tym bardziej „agresywne” i dynamiczne było wypadanie. Pacjenci sygnalizowali również, iż wcześniej nie spotkali się z tak dużą utratą włosów. Z obserwacji autorów wynika, że problem dotyczy zarówno kobiet jak i mężczyzn, niezależnie od wieku czy chorób współistniejących. Cechą wspólną jest również rodzaj łysienia, który ma charakter telogenowy. Problem ten jest również szeroko opisywany w aktualnych międzynarodowych publikacjach naukowych, gdzie dotyczy zarówno łysienia telogenowego (TE – telogen effluvium), plackowatego (AA – alopecia areata) jak i androge- nowego (alopecia androgenetica) [5-14]. ŁYSIENIE TELOGENOWE Łysienie telogenowe, zaraz po łysieniu androgenowym, jest jednym z najczęściej występujących, wśród populacji ludz- kiej. Wynika to z faktu, że w trakcie całego życia występuje stosunkowo wiele czynników środowiskowych, które wpły- wają na nadmierną utratę włosów [15]. Łysienie telogenowe polega na skróceniu fazy anagenu (bez wpływu na pozostałe fazy wzrostu włosa) i zwiększe- niem ilości włosów w fazie telogenu, czyli fazie wypadania. Pomiędzy klinicznym obrazem wypadania włosów, a za- działaniem czynnika sprawczego, występuje okres utajenia trwający około 3 miesięcy. Natomiast wzmożone wypada- nie jest zauważalne po 8 tygodniach od wystąpienia czynni- ka sprawczego. Trwa ono zazwyczaj około 3 miesięcy i ule- ga samoistnemu wygaszeniu jeśli nie nakładają się na nie inne czynniki prowokujące mechanizm [16]. Do najczęstszych przyczyn nadmiernego wypadania wło- sów o mechaniźmie telogenowym zaliczamy: stres, choro- by z przebiegiem wysokiej gorączki, farmakoterapię, nar- kozę, zatrucia metalami ciężkimi, zaburzenia hormonalne, intensywne odchudzanie się, posty żywieniowe [15, 16]. Objawami jest wzmożona utrata włosów podczas mycia oraz szczotkowania. W badaniu diagnostycznym, czyli te- ście z pociągania (pull test) określany jest on jako dodatni. W obrazie trichoskopowym widoczny jest spadek wydajno- ści mieszka włosowego. Przebieg zakażenia koronawirusem może być różny. Może przebiegać skąpoobjawowo lub z dużym natężeniem obja- wów, najczęściej spotykanym jest podwyższona temperatu- ra trudna do obniżenia, utrzymująca się od kilku do kilkuna- stu dni, ogólne osłabienie mięśniowe, ból głowy, brak apety- tu powiązany lub też nie z brakiem smaku i węchu, problemy z wydolnością oddechową. Do leczenia wyżej wymienionych objawów włącza się często postępowanie farmakologiczne, które również nie jest obojętne dla włosów. Brak apetytu jest bezpośrednio powiązany z utratą wagi, co również osłabia włosy. Jednym z głównych czynników indukujących łysie- nie telogenowe jest stres, który jest naturalnym zjawiskiem wśród osób chorujących na koronawirusa. Przy wyżej wy- mienionych objawach (predysponujących do łysienia teloge- nowego) niejednokrotnie dochodzi nawet do 30-50% utraty 86 3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” włosów w przeciągu miesiąca, dlatego osoby borykające się z tym problemem należy uświadomić i wyjaśnić im mecha- nizm choroby. Procesu wypadania włosów, które przeszły już w fazę telogenu nie da się już odwrócić [10-12]. U wielu pacjentów odrost włosa zauważalny jest po około 2-3 miesiącach od ustania wypadania. Oczywiście potrzeb- ne jest wdrożenie w tym czasie czynności wzmacniających kondycję włosów, jak odpowiednia dieta, suplementacja, terapie łączone stymulujące wzrost włosa, które pozwalają na szybszą i sprawniejszą rekonwalescencję. ŁYSIENIE PLACKOWATE W publikacjach naukowych pojawiają się również informa- cje na temat występowania łysienia plackowatego po prze- biegu zakażania wirusem SARS-CoV-2 [13, 14]. Mimo że patogeneza łysienia plackowatego nie jest do koń- ca poznana uważa się, że związane jest z nią tło autoimmuno- logiczne. Niektórzy badacze dopatrują się nadmiernej wraż- liwości keratynocytów mieszków włosowych, które u chorych charakteryzują się nadmierną wrażliwością na czynniki we- wnętrzne oraz zewnętrzne, takie jak: stres, choroby tarczycy, czy choroby skóry. Inni naukowcy zajmujący się problemem łysienia plackowatego, sugerują rolę czynników infekcyjnych, takich jak infekcja wirusem cytomegalii, wirusem Epsteina- -Barr, czy wirusem świńskiej grypy AH1N1 [13]. Wiadomo jednak, że podstawą łysienia plackowatego są zmiany zapalne w mieszku włosowym. Komórki śródbłonka aktywowane są przez cytokiny prozapalne, uwalniane przez keratynocyty mieszka włosowego. W konsekwencji wokół mieszka włosowego gromadzi się naciek zapalny w wyniku czego dochodzi do dystrofii z szybką utratą włosów lub przej- ście ich w fazę telogenu i stopniowa utrata. Łysienie placko- wate objawia się wstępowaniem jednego lub więcej bezwło- sowych ognisk, w miejscu ogniska lub w jego obwodzie (pull test dodatni). W trichoskopii widoczne są charakterystyczne cechy, takie jak: czarne kropki (black dots), zółte kropki (yelow dots), włosy wykrzyknikowe oraz tulipanowe. Nie wyjaśniono do końca, który z wyżej wymienionych czynników wywołuje chorobę, dlatego wyeliminowanie czynnika sprawczego jest często niemożliwe, co przekłada się na efekty leczenia czy terapii [6, 13, 14]. Mimo wszystko powiązano zakażenie wirusem SARS- -CoV-2 z zaostrzeniem podstawowych chorób autoimmu- nologicznych, jak również z zaostrzeniem stanu zapalnego w organizmie, co może mieć wpływ na wystąpienie choro- by. Do tego zaobserwowano, że czynnikiem prowokującym występowanie łysienia plackowatego u osób chorujących na koronawirusa jest również silny stres, co jest trudne do wyeliminowania w przebiegu tej choroby [2, 14]. ŁYSIENIE ANDROGENOWE Okazało się również, że najczęściej spotykane i najbar- dziej charakterystyczne łysienie andorgenowe można sko- relować z koronawirusem. Pojawia się coraz więcej publi- kacji zwracających uwagę na przebieg zakażenia wirusem SARS-CoV-2 u hospitalizowanych pacjentów z łysieniem androgenowym. SARS-CoV-2 przyczepia się do recepto- rów ACE-2, które pokrywają powierzchnie komórek i dzia- łają jak brama. Enzym zwany TMPRSS2 pomaga aktywo- wać wirusa, umożliwiając mu wiązanie się z receptorami ACE-2. Gen kodujący TMPRSS2 jest aktywowany, gdy hor- mony męskie, zwłaszcza dihydrotestosteron (DHT), wiążą się z receptorami androgenowymi [7-10]. Łysienie androgenowe występuje zarówno u kobiet jak i mężczyzn. Należy pamiętać, że na jego rozwój ma wpływ nie tylko poziom androgenów, ale przede wszystkim wystę- powanie nadwrażliwości mieszków włosowych na androge- ny z powodu genetycznie uwarunkowanego wzrostu ilości receptorów AR (androgen receptor). Doprowadza to do minia- turyzacji mieszka włosowego, a co za tym idzie jego do nieod- wracalnego spadku wydajności mieszka włosowego. Obszar łysienia obejmuje szczyt głowy, pull test jest ujemny, a w ob- razie trichoskopowym widoczne są yellow dots, pojedyncze zespoły włosowe oraz włosy zminiaturyzowane. Po śmier- ci dr Franka Gabrina, pierwszego amerykańskiego lekarza, który zmarł z powodu ciężkiego przebiegu zakażenia ko- ronawirusem, zwrócono uwagę, że wiele lat wcześniej cho- rował na raka jądra oraz cierpiał na łysienie androgenowe. Związek między zakaźnością SARS-CoV-2, a szlakiem andro- genów był już wcześniej opisany i zauważono, że wrażliwość na androgeny może wiązać się z ciężkimi objawami prowa- dzącymi do hospitalizacji z powodu COVID-19 [8]. Po śmier- ci doktora Gabrina zaproponowano więc użycie określenia „objaw Gabrina” jako identyfikację pacjentów z podwyższo- nym ryzykiem ciężkiego przebiegu COVID-19 ze względu na współwystępowanie łysienia androgenowego [7]. Jeśli łysienie androgenowego zostanie potwierdzone jako zwiększony czynnik ryzyka ciężkiego przebiegu zakażenia COVID-19, to można postawić hipotezę, że terapia antyan- drogenowa może zmniejszyć ryzyko rozwoju ciężkich obja- wów po zakażeniu wirusem SARS-CoV-2 [5]. PODSUMOWANIE Chorobę COVID-19 wywołaną przez koronawirusa SARS- -CoV-2 cechuje bardzo zróżnicowany przebieg. Oprócz naj- częściej występujących objawów pojawiają się problemy skórne oraz te związane z nadmiernym wypadaniem wło- sów, najczęściej o charakterze telogenowym, mogą one do- prowadzić do ich przerzedzenia, a nawet łysienia. Nieustanne prowadzone są badania na temat powikłań po chorobie COVID-19, pojawiają się bardzo interesujące infor- macje dotyczące nowych symptomów, schorzeń czy proble- mów zdrowotnych. Mają one charakter wstępnych obserwa- cji i środowisko naukowe czeka na kolejne doniesienia. 87 3 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” LITERATURA / REFERENCES 1 . Wawrzyniak A, Kuczborska K, Lipińska-Opałka A, et al. Koronawi- rus 2019-nCoV – transmisja zakażenia, objawy i leczenie. Pediatr Med Rodz. 2019;15(4):1-5. 2 . Stadler K, Masignani V, Eickmann M, et al. SARS – beginning to under- stand a new virus. Nat Rev Microbiol. 2003;1(3):209-218. https://doi.org/10.1038/nrmicro775 3 . Seyfriedowa H. Nowo pojawiające się czynniki zakaźne. In: Brojer W. Czynniki zakaźne przenoszone przez krew. Warszawa: Wyd. Oinpharma; 2008:187-191. 4 . Huang C, Wang Y, Li X, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel coronavirus in Wuhan, China. Lancet. 2020;395:497-506. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30183-5 5 . Chan JF, Juan S, Kok KH, et al. A familial cluster of pneumonia as- sociated with the 2019 novel coronavirus indicating person-toperson transmission: a study of a family cluste. Lancet. 2020;395:514-523. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30154-9 6 . FIvenson D. COVID-19: association with rapidly progressive forms of alopecia areata. Int J Dermatol. 2021;60(1):127. https://doi.org/10.1111/ijd.15317 7 . Wambier CG, Vaño-Galván S, McCoy J, et al. Androgenetic alopecia present in the majority of patients hospitalized with COVID-19: The “Gabrin sign”. J Am Acad Dermatol. 2020;83(2):680-682. https://doi.org/10.1016/j.jaad.2020.05.079 8 . Wambier CG, Goren A. Severe acute respiratory syndrome coronavi- rus 2 (SARS-CoV-2) infection is likely to be androgen mediated. J Am Acad Dermatol. 2020;83(1):308-309. https://doi.org/10.1016/j.jaad.2020.04.032 9 . Goren A, Vaño-Galván S, Wambier CG, et al. A preliminary observa- tion: Male pattern hair loss among hospitalized COVID-19 patients in Spain – A potential clue to the role of androgens in COVID-19 severity. J Cosmet Dermatol. 2020;19(7):1545-1547. https://doi.org/10.1111/jocd.13443 10 . Wambier CG, Vaño-Galván S, McCoy J, et al. Androgenetic alopecia present in the majority of patients hospitalized with COVID-19: The “Gabrin sign”. J Am Acad Dermatol. 2020;83(2):680-682. https://doi.org/10.1016/j.jaad.2020.05.079 11 . Nanes BA. Androgenetic alopecia in COVID-19: Compared to what? J Am Acad Dermatol. 2020;83(6):e451. https://doi.org/10.1016/j.jaad.2020.06.1031 12 . Wambier CG, Vaño-Galván S, McCoy J, et al. Androgenetic alopecia in COVID-19: Compared to age-matched epidemiologic studies and ho- spital outcomes with or without the Gabrin sign. J Am Acad Dermatol. 2020;83(6):e453-e454. https://doi.org/10.1016/j.jaad.2020.07.099 13 . Sgubbi P, Savoia F, Calderoni O, et al. Alopecia areata in a patient with SARS-Cov-2 infection. Dermatol Ther. 2020;33(6):e14295. https://doi.org/10.1111/dth.14295 14 . Kutlu Ö, Aktaş H, İmren IG, Metin A. Short-term stress-related incre- asing cases of alopecia areata during the COVID-19 pandemic. J Der- matolog Treat. 2020;19:1. https://doi.org/10.1080/09546634.2020.1782820 15 . Brzezińska-Wcisło L, Lis A, Kamińska G, Wcisło-Dziadecka D. Fizjolo- gia i patologia wzrostu i utraty włosów na głowie u człowieka. Postępy Dermatologii i Alergologii. 2003;20(5):260-266. 16 . Shanshal M. COVID-19 related anagen effluvium. J Dermatolog Treat. 2020;16:1-2. https://doi.org/10.1080/09546634.2020.1792400 otrzymano / received: 21.05.2021 poprawiono / corrected: 04.06.2021 zaakceptowano / accepted: 11.06.2021Next >