< Previous18 2 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” tyki mogą skróć czas trwania biegunki o 1 dzień [18]. W pro- filaktyce zakażeń jelitowych probiotyki stymulują wzrost przeciwciał wpływających na odporność, a także zmienia- ją miejsce wiązania toksyn bakteryjnych – co ściśle związa- ne jest z działaniem immunoprotekcyjnym. Wspierają tak- że odpowiedź immunologiczną, aktywują produkcję śluzu jelitowego i rywalizują z innymi drobnoustrojami o skład- niki odżywcze [16]. Probiotyki oddziałują na wzmacnianie systemu odpornościowego aktywując makrofagi w kierun- ku prezentacji antygenów limfocytom B, wzrost produkcji immunoglobuliny A (IgA), zmiany w profilu cytokin oraz zwiększają produkcję komórek plazmatycznych, leukocy- tów i limfocytów [16]. Jak wskazują badania, bakterie kwa- su mlekowego zawarte w produktach spożywczych zapo- biegają możliwość wystąpienia alergii pokarmowej [17]. Probiotyki wykazują działanie przeciwdziałające powsta- waniu alergii przywracając prawidłową równowagę układu odpornościowego, regulując wydzielanie cytokin oraz prze- ciwdziałając wchłanianiu antygenów do krwi [16]. Clostridium difficile to bakteria z rodziny Gram-dodatnich beztlenowców, która namnaża się w wyniku stosowania an- tybiotykoterapii, doprowadzając do powstania biegunki zwanej „biegunką poantybiotykową” [14]. Probiotyki zwięk- szają masę kału, wspomagają przyswajalność lipidów, żela- za, wapnia oraz magnezu [4]. Badania przeprowadzone na modelach zwierzęcych in vitro wykazały, że probiotyki dzia- łają antykarcinogennie, co potwierdzono na hodowli linii komórkowej jelita grubego [1]. Działanie przeciwnowotwo- rowe probiotyków skorelowane jest z pozbyciem się azota- nów typu trzeciego oraz wiązaniem mutagenów o działa- niu kancerogennym, jednocześnie zapobiegają wzrostowi komórek rakotwórczych oraz ograniczają stężenie dwu- rzędowych kwasów żółciowych [16]. Ponadto wykazano, że bakterie probiotyczne L. acidophilus wpływają na reduk- cję procesu kancerogenezy wpływając na odpowiedz im- munologiczną przeciwko komórkom nowotworowym [17]. Bakteriami najczęściej bytującymi w żołądku są Helicobac- ter pyroli, produkujące cytokiny prozapalne, jednocześnie wywołując stan zapalny. W badaniach in vitro przeprowa- dzonych na zwierzętach udowodniono, że probiotyki mają działanie osłabiające bakterie Helicobacter pyroli hamując wzrost bakterii patogennych [19]. Probiotyki znajdują również zastosowanie w terapii wspomagającej leczenie atopowego zapalenia skóry. Atopo- we zapalenie skóry (AZS) jest chorobą przewlekłą i nawro- tową, o charakterze alergicznym [6]. Jej charakterystycz- ną cechą jest występowanie suchości, świądu oraz typowe umiejscowienie zmian chorobowych, w obrębie policzków oraz owłosionej skóry głowy, jak również regularne nawro- ty choroby. Najczęstszym czynnikiem wywołującym AZS są alergie pokarmowe. Ponadto AZS ściśle powiązane jest z występowaniem alergicznego nieżytu nosa i astmy [6, 20]. Przeprowadzono badania, które miały na celu określenie wpływu suplementacji probiotycznej na kobiety ciężar- ne oraz po rozwiązaniu, gdzie wykazano zmniejszoną ilość zmian związaną z immunoglobuliną E aż o 40% [11]. Uregulowana flora mikrobiologiczna indukuje wzrost im- munoglobuliny A, która prowadzi do stymulacji mechani- zmu obronnego flory jelitowej w przypadku choroby Al- zheimera [11]. Badacze wskazują również na istotę mikrobiomu jelit modulowanego poprzez nawyki żywieniowe i jego wpływ na terapię zaburzeń wzrostu włosów, w tym łysienia plac- kowatego [21]. PREBIOTYKI Pojęcie prebiotyku zostało pierwotnie opisane przez Gib- sona i Roberfroida w 1995 roku. Są to nietrawione skład- niki pokarmu, mające pozytywny wpływ na funkcjonowa- nie całego organizmu [22]. Prebiotyki wykazują zwiększoną aktywność jednego lub ograniczonej ilości bakterii w jelicie grubym [22]. Często łączone są wraz z probiotykami w fer- mentowanych produktach mlecznych. W jelicie grubym zo- stają rozłożone przez bakterie takie jak Bifidobacterium [4]. Co istotne, prebiotyki zwiększają aktywność bakterii w jeli- cie grubym wywołując pozytywny wpływ na cały organizm [4]. Laktuloza, inulina, oligofruktoza, a także galaktooligo- sacharydy czyli oligosachardy i laktuloza, często wprowa- dzane są do pożywienia sztucznie w celu zwiększenia war- tości składników odżywczych [2, 4]. SYNBIOTYKI Synbiotyki to połączone pre- i probiotyki. Ich główną funk- cją jest hamowanie nagromadzania się patogennnych bak- terii we florze jelit, zapobiegają procesom gnilnym w je- litach oraz zmniejszają ilość metabolitów wpływających niekorzystnie na organizm człowieka [4]. Produkty fermentacji mlekowej wchodzące w skład sub- stancji spożywczych, mogą wpływać na pojawianie się w je- litach krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych SCFA (short chain fatty acids), takich jak maślan, propionian i oc- tan powstałe w wyniku fermentacji [22]. Synbiotyki w organizmie człowieka odpowiadają za po- prawę odporności, ograniczenie występowania stanów za- palnych, a także w znacznym stopniu przyspieszają trawie- nie zarówno cukrów, jak i lipidów. Poprzez występowanie wolnych kwasów tłuszczowych FFA (free fatty acids), powo- dują zwiększoną aktywność cytokin i chemokin, które są odpowiedzialne za powstawanie stanów zapalnych [20]. Cy- tokiny prozapalne, takie jak IL-1 β czy IL-8 w komórkach na- błonka, mają bezpośredni związek przyczynowy w kierun- ku patogenezy dermatoz, takich jak trądzik pospolity, czy łuszczyca. Bifidobacterium longum oraz inulina posiadają udowod- nione działanie przeciwnowotworowe [4]. Ponadto syn- biotyki obniżają ciśnienie krwi i cholesterolu, zwiększa- Aesthetic Cosmetology and Medicine 2 / 2021 / vol. 10 9419 2 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” ją wchłanianie magnezu oraz fosforu, a także wspomagają leczenie pacjentów z zaburzeniami czynności wątroby [4]. Badania wykazały, że większość osób stosujących produkty mleczne sfermentowane nie wie o ich właściwościach do- broczynnych, takich jak wspomaganie odporności czy ko- rzystny wpływ w leczeniu miażdżycy [4]. PROBIOTYKI W KOSMETOLOGII W kosmetologii również wykorzystuje się probiotyki stoso- wane miejscowo. Mikroorganizmy znajdujące się w skła- dzie produktów do codziennej pielęgnacji pełnią funkcję ochronną przed szkodliwymi patogenami. Ich działanie w obrębie skóry polega na ograniczeniu stanu zapalne- go [12]. Następuje zmniejszenie produkcji łoju, w następ- stwie czego występuje redukcja ilości wykwitów. Badania wykazały wpływ probiotyków na cytokiny, co wpływa na za- chowanie równowagi cytokinowej [6]. Udowodniono, że za- stosowanie na skórę preparatu, który w swoim składzie za- wiera bakterie kwasu mlekowego, powoduje zwiększenie ilości ceramidów. Ceramidy pozytywnie wpływają na stan skóry oraz chronią przed utratą wody [23]. Producenci preparatów kosmetycznych wykorzystują probiotyki jako składniki kosmetyków do użytku codzien- nego, takich jak kremy, sera, maści, balsamy do ciała, żele myjące i szampony. Produkty te zawierają fragment ich ścian komórkowych oraz bakterie nieożywione [24]. Pro- biotyki znalazły zastosowanie również w kosmetykach przeznaczonych do leczenia i zapobiegania powstawaniu atopowego zapalenia skóry [24]. Producenci kosmetyków zamiast żywych bakterii stosu- ją w produktach ich bioaktywne cząstki. W 1883 r. w Sta- nach Zjednoczonych kwas mlekowy został po raz pierwszy zastosowany w produkcji przemysłowej. Kwas mlekowy, a inaczej kwas 2-hydroksypropanowy, który jest związkiem chemicznym z grupy α-hydroksykwasów, wykazał działa- nie złuszczające oraz zwiększające nawilżenie skóry [24]. W stężeniu 5% spada opór między korneocytami, wyka- zując efekt eksfoliacji naskórka. Dzięki składnikowi kwasu mlekowego wyprodukowano produkty o działaniu przeciw- starzeniowym, przeciwzmarszczkowym oraz nawilżają- cym. W wyniku stosowania produktów zawierających kwas mlekowy wykazano także szybszą regenerację skóry uszko- dzonej w wyniku opalania [24]. Probiotyki wykazują dzia- łanie ochronne w obrębie paznokci i skóry dłoni, a także przeciwdziałają świądowi i wysypce [25]. Probiotyki w preparatach trychologicznych przeznaczo- nych do stosowania w obrębie skóry głowy, wykazują dzia- łanie łagodzące stany zapalne, regulują mikrobiom skóry głowy, w tym również pracę gruczołów łojowych i miesz- ków, jednocześnie zachowując integralność i zdolność skalpu do samoodnowy [11, 26]. Według badaczy, bakteria Vitreoscilla filiformis traktowana jest jako „bakteria ochron- na” [27]. Fermentowany środek o stężeniu 5% został zasto- sowany w badaniu in vivo u pacjentów z łupieżem. Badanie wykazało ograniczenie objawów łupieżu w ciągu 4 tygodni stosowania preparatu w płynie [27]. Probiotyki w produktach do pielęgnacji skóry wykazu- ją działanie przeciwdrobnoustrojowe. Warto zaznaczyć, że bakterie probiotyczne są w dalszym ciągu badane i mody- fikowane w zakresie zastosowania w pielęgnacji skóry [24]. Suplementacja probiotyczna w znacznym stopniu powo- duje również poprawę kondycji skóry. Przeprowadzono bada- nie, w którym kobiety między 41. a 59. rokiem życia zostały poddane doustnej kuracji probiotycznej. Wykazano rewitali- zację skóry, zmniejszenie głębokości zmarszczek, wzrost na- wilżenia, a także rozświetlenie poszarzałej skóry [18]. W kolejnym badaniu udowodniono zapobieganie prze- znaskórkowej utracie wody [4, 12]. Udowodniono także, że probiotyki mają działanie ochronne przeciw promieniowa- niu ultrafioletowemu UV, jednocześnie przynosząc znaczną poprawę w wyglądzie skóry, regeneracji, ograniczeniu su- chości oraz zmniejszenie grubości naskórka [11]. Ponadto, probiotyki wspomagają leczenie blizn i oparzeń skory [24]. Bakterie probiotyczne regulujące pH skóry można zna- leźć również w kosmetykach do tonizacji, płynach do my- cia twarzy oraz peelingach [24]. Producenci preparatów kosmetycznych zazwyczaj określają probiotyki jako ,,skład- niki bioaktywne’’, które wzmacniają funkcje skóry [24]. Ko- smetyki z probiotykami stanowią nowy nurt w kosmetolo- gii, a ich sprzedaż cały czas wzrasta [28]. Na powierzchni skóry wywołują rozwój prawidłowej mikroflory tworząc ba- rierę ochronną, utrzymanie odpowiedniej wilgotności na- skórka, wzmocnienie odporności skóry na działanie szko- dliwych czynników zewnętrznych [28]. W kosmetykach bakterie takie jak Streptococcus salivarium spp., Thermophilus S244 produkują enzymy, które skutecznie nawilżają skó- rę zmniejszając jej suchość oraz spowalniają fizjologiczne procesy starzenia [29]. Dostępne dane wskazują również na wzmocnienie egzo- polisachardyów, bioaktywnych peptydów i przeciwutlenia- czy w preparatach kosmetycznych, dzięki obecności pro- biotyków. Wskazuje to na mechanizm ochronny komórek przed stresem oksydacyjnym, utlenianiem, a także karci- nogenezą [29]. Enzymy odpowiadające za enzymatyczne działanie ochronne przeciwko reaktywnym formom tlenu, to dysmutaza nadtlenkowa oraz katalaza, których mecha- nizm antyoksydacyjny ma bezpośredni wpływ na ochronę komórek przed stresem oksydacyjnym. Z kolei stres oksy- dacyjny może mieć dominujący wpływ na uszkodzenie ba- riery naskórkowej – skóra przestaje pełnić funkcję ochron- ną i jest podatna na podrażnienia na skutek czynników zewnętrznych, co prowadzi do zaostrzenia stanów zapal- nych w poszczególnych jednostkach chorobowych i starze- niu się skóry [29]. Dostępne dane wskazują, że osoby stosujące produkty kosmetyczne zawierające w składzie prebiotyki, nie powin- Aesthetic Cosmetology and Medicine 2 / 2021 / vol. 10 9520 2 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” ny stosować innych kosmetyków z dodatkami konserwu- jącymi, aby nie zmniejszyć ich skuteczności [29]. Najczę- ściej stosowane probiotyki w preparatach kosmetycznych to kwas mlekowy, alfa-glukan, inulina, glukany, olgiosacha- rydy [29]. Trądzik jest chorobą skóry, której leczenie jest długo- trwałą terapią, w dodatku nie zawsze skuteczną. Probioty- ki mają właściwości przyśpieszające leczenie trądziku oraz zmniejszają występujący w tej chorobie stan zapalny skó- ry [23]. W postępowaniu dermatologicznym, zazwyczaj wy- korzystuje się antybiotykoterapię, jednak taka terapia wią- że się z występowaniem skutków ubocznych, związanych z osłabieniem bariery skórnej oraz miejscowym podrażnie- niem [30]. Badania kliniczne wykazały, że środki kosme- tyczne zawierające bakterie prebiotyczne i probiotyczne, mogą wspomóc poprawę kondycji skóry, a także wspo- móc leczenie dermatologiczne [31]. Co istotne, kwas mle- kowy w preparatach kosmetycznych zwiększa przenikanie leków przez skórę [31]. Bakterie pochodzące ze szczepów Lactobacillus bulgaricus, Lactobacillus plantarum, Lactobacillus casei wpływają na hamowanie produkcji cytokin prozapal- nych, łagodząc przy tym jednocześnie występowanie trą- dziku [27]. W celu zrównoważenia mikroflory skóry, badaniom zo- stały poddane ekstrakty roślinne złożone z igieł sosny, owoców czarnej porzeczki i żeń-szenia o stężeniu 0,5% w preparacie kosmetycznym [32]. Po trzech tygodniach stosowania preparatu dwa razy dziennie, zaobserwowano skuteczne zahamowanie liczby P. acnes, natomiast zahamo- wania wzrostu S. epidermidis z grupy gronkowców koagula- zo-ujemnych nie odnotowano [32]. MIKROBIOM SKÓRY Mikrobiom człowieka określa się jako zbiór korzystnych mikroorganizmów oraz tych wywołujących stany choro- bowe w ludzkim organizmie [33]. Mikrobiom złożony jest z drobnoustrojów, które pozwalają na prawidłowe funkcjo- nowanie makroorganizmu oraz odporności dzięki której unika się zakażenia patogenami bakteryjnymi, czy wiru- sowymi [33]. W skład sebum wchodzi skwalen, cholesterol, estry cholesterolu, wolne kwasy tłuszczowe, mono-, di- i tri- glicerydy oraz woski [34]. W przypadku obecności grzybów z rodzaju Malassezia, stężenie kwasów tłuszczowych jest zwiększone, natomiast trójglicerydy są zredukowane [35]. Mikrobiom skóry człowieka tworzą bakterie archea i euka- riota, drobnoustroje komensalne i symbiotyczne, a także te, które wywołują choroby zakaźne. Występują w poszczegól- nych miejscach w ludzkim organizmie: układ oddechowy, moczowo-płciowy, jama ustna oraz skóra [33]. Kolonizu- ją również przydatki skóry czyli mieszki włosowe, gruczoły potowe oraz warstwę rogową skóry [36]. W przebiegu zmia- ny flory fizjologicznej jelit może dochodzić do rozwoju jed- nostek chorobowych, takich jak łupież, egzema, łuszczyca, a także trądzik pospolity [36]. Zwykle bakteriami odpowie- dzialnymi za wymienione choroby są Cutibacterium acnes [33]. Co istotne, stwierdzono konflikt między odpornością, a mikroflorą bytującą w organizmie człowieka. Ogrom- ny wpływ na występowanie trądziku ma dieta i mikroflora przewodu pokarmowego. Warto podkreślić, że zaburzenia w obrębie przewodu pokarmowego przyczyniają się rów- nież do rozwoju trądziku [33]. W następstwie powstania zmian trądzikowych, mogą pojawić się liczne blizny i prze- barwienia [33]. Probiotyki i prebiotyki stosowane w obrę- bie skóry w celu regulacji mikrobioty, zmniejszają objawy stresu oksydacyjnego, który może doprowadzić do rozwoju procesu karcynogenezy. Powstały stres oksydacyjny wsku- tek zachwiania równowagi mikroflory jelitowej ma zasadni- czy wpływ na nasilenie zmian trądziku pospolitego, dlatego tak istotnym jest spożywanie produktów o właściwościach probiotycznych, które przyczyniają się do zachowania ho- meostazy ustroju [36]. Odnotowano także zmniejszenie wy- dzielania ilości cytokin prozapalnych – interleukiny 8 (IL-8) zmniejszając ilość C. acnes, odpowiedzialnych za powsta- wanie zmian trądzikowych oraz indukcję aktywacji NF- - κB, k tóra ściśle związana jest z ekspresją IL-8 [36]. Bakte- rie probiotyczne stosowane w terapii przeciwtrądzikowej to Enterococcus faecalis, Lactobacillus acidophilus, Bifidobacterium bifidum, Lactobacillus plantarum [36]. W Polsce kosmeceuty- ki probiotyczne nie są uregulowane prawnie, obowiązuje je Ustawa o produktach kosmetycznych [36]. W tabeli 1 przedstawiono probiotyki stosowane jako środki wspomagające leczenie dermatologiczne w trądziku pospolitym i AZS [37]. Tabela1. Bakterie probiotyczne stosowane jako leczenie pomocnicze atopowego zapalenia skóry oraz trądziku pospolitego Jednostka chorobowaProbiotyk Atopowe zapalenie skóry B. breve M-16V B. bifidumL. acidophilusL. caseiL. salivarius L. salivarius Trądzik pospolity L. delbrueckii sub. Bulgaricus B. bifidum Źródło:Opracowanie własne Wpływ bakterii probiotycznych na mikrobiom skóry Ludzka skóra stanowi swoistą barierę przed substancjami toksycznymi oraz urazami [38]. Zasiedlają ją różnego ro- dzaju drobnoustroje: korzystne, obojętne oraz wywołujące choroby [38]. Mikroflorę organizmu tworzą Propionibacte- rium, Staphylococcus, Acinetobacter oraz Finegoldia, Corynebac- terium, Streptococcus [32]. Badania wykazały występowanie różnych bakterii w danych miejscach na ciele, a ich wystę- powanie określają dwie grupy [8]. Wilgotne miejsca, przy- należące do pierwszej grupy zasiedlają Corynebacterium spp. i Staphylococcus – w okolicach pach, pępka i w okolicy pa- chwinowej [32]. W miejscach suchych, na ciele dominu- Aesthetic Cosmetology and Medicine 2 / 2021 / vol. 10 9621 2 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” ją β-Proteobacteria i Flavobacteriales. Na skórze występują także obszary, w których odnotowuje się znacznie więk- szą produkcję łoju. Zaliczamy do nich okolice czoła, obszar zauszny, grzbiet, potylicę i plecy. W tych obszarach przede wszystkim dominują takie bakterie jak Propionibacteria oraz Cutibacterium, a co istotne, posiadają one zdolność do życia w warunkach beztlenowych oraz ze zwiększoną ilo- ścią lipidów [8, 32]. Niektóre mikroorganizmy flory bakte- ryjnej wpływają na ochronę skóry przed patogenami i re- gulują pH. Do takich mikroorganizmów należą Archea oraz Archeony [32]. Dowiedziono również związku w rozwoju no- wotworu skóry z zaburzeniami mikrobioty. Rozwój kance- rogenezy potwierdzono w przypadku chłoniaka skórnego T-komórkowego (cutaneous T-cell lymphoma, CTCL) o cięż- kim przebiegu, a zakażeniem S. aureus [39, 40]. Trądzik to przewlekła choroba, która często wymaga le- czenia za pomocą antybiotykoterapii. W wyniku odporno- ści organizmu na antybiotyki zaczęto stosować probiotyki, które wspomagają zachowanie równowagi wewnętrznego środowiska ludzkiego organizmu i wykazują działanie za- pobiegające wnikaniu bakterii chorobotwórczych [41]. Ba- dania środowiskowe udowodniły wpływ probiotyków na zmniejszenie ilości P. Acnes. Bakteria Lactococcus pełni funk- cję przeciwbakteryjną w środkach czystości jakimi są bal- samy oraz kremy o działaniu łagodzącym stany zapalne, które pojawiają się w patogenezie trądziku. Jedną z metod leczenia trądziku o przebiegu łagodnym jest stosowanie su- plementacyjne probiotyków [41]. Mikrobiom żołądkowo- -jelitowy i skóry ma bardzo duży wpływ na stan zdrowia całe- go organizmu. Przeprowadzone badania opierały się na po- równaniu mikrobiomu skóry u zdrowej osoby i osób u któ- rych występują choroby takie jak łuszczyca, trądzik, rany przewlekłe, łojotokowe zapalenie skóry. Ponadto określono wpływ preparatów probiotycznych zarówno suplementowa- nych doustnie, jak również stosowanych miejscowo w celu przywrócenia funkcji bariery skórnej. W rezultacie udowod- niono pozytywny wpływ bakterii probiotycznych u osób do- tkniętych zmianami chorobowymi, takimi jak trądzik oraz łuszczyca – stwierdzono poprawę wyglądu skóry, zmniejsze- nie stanów zapalnych oraz szybsze gojenie się ran. W dal- szym ciągu trwają badania w celu wspomagania terapii der- matologicznych bakteriami probiotycznymi [42]. Wpływ mikrobioty jelitowej na zmiany trądzikowe Mikrobiota jelitowa ma priorytetowe znaczenie w powsta- waniu zmian trądzikowych. Ponadto odpowiada za obronę przed drobnoustrojami, prawidłową odporność organizmu oraz wyznacza tolerancję na substancje dostarczane do or- ganizmu człowieka wraz z pożywieniem, prowadząc do od- powiedzi immunologicznej [13]. Skład mikroflory skóry człowieka jest uwarunkowany w zależności od: wieku, płci, obecnego stanu zdrowia, rów- nowagi hormonalnej, środowiska i prawidłowo zbilansowa- nej diety [15, 32]. Zmiany następują wraz z dorastaniem od wieku niemowlęcego do osiągnięcia pełnej dojrzałości [8]. W badaniach wykazano pierwszą kolonizację bakteriami na jałowej skórze po porodzie. W okresie dojrzewania do- chodzi do aktywności gruczołów łojowych [8]. Należy rów- nież podkreślić różnice w mikroflorze kobiet i mężczyzn oraz istotę stosowanych preparatów pre- i probiotycznych, i ich wpływ na odczyn pH skóry, ściśle związany z mikro- biomem skóry [8, 32]. Co istotne, w przewodzie pokarmowym stwierdzono ist- nienie bakterii Firmicutes, Proteobacteria, Actinobacteria, Bacteroidetes i Fusobacteria [32]. Każde zaburzenie mikro- biomu może skutkować powstawaniem chorób lub ich na- sileniem [8]. Dowiedziono, że bakteria Propionibacterium ac- nes oraz Corynebacterium w znacznej mierze odpowiadają za powstanie zmian trądzikowych są głównym powodem wy- woływania trądziku [8]. Przy rozpoznaniu z jakimi patoge- nami związana jest choroba należy pobrać wymaz. W celu zdiagnozowania trądziku, najwłaściwiej jest pobrać wymaz z wydzieliny ropnej [21]. Badania mikrobiologiczne, takie jak posiew bakteriologiczny czy mykologiczny, służą do identyfikacji i weryfikacji występujących patogenów u pa- cjentów [8]. PODSUMOWANIE Nadrzędnym celem publikacji było podsumowanie wpły- wu mikrobiomu na organizm człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem największego narządu, jakim jest skó- ra. Do głównych działań mikroflory fizjologicznej zalicza się działanie metaboliczne, takie jak regulacja metaboli- zmu aminokwasów, węglowodanów i lipidów czy wytwarza- nie hormonów, działanie troficzne ściśle związane z uwal- nianiem stresu oksydacyjnego oraz działanie ochronne – cytoprotekcyjne, jak również stymulujące układ odpor- nościowy. Wyniki przeprowadzonych badań in vitro i in vivo preparatów probiotycznych, wskazują na działanie prze- ciwzapalne oraz wyciszające w takich jednostkach choro- bowych jak trądzik pospolity czy atopowe zapalenie skóry. Ponadto należy podkreślić wpływ stosowanych preparatów probiotycznych na miktoflorę jelitową i ich działanie pre- wencyjne w zakresie ograniczenia zaostrzenia zmian po- szczególnych demratoz. Należy podkreślić, że zmiany trą- dzikowe często przyczyniają się do powstawania blizn, co ściśle związane jest z obniżeniem samooceny pacjentów. Probiotyki stosowane w produktach leczniczych oraz spo- żywczych wykazują w organizmie człowieka działanie prze- ciwzapalne, łagodzące, prewencyjne w przypadku zaburzeń mikroflory jelitowej oraz wyciszające w przypadku derma- toz o charakterze ostrym, jednocześnie regulując naturalną mikroflorę. Z kolei kwas mlekowy obecny w dermokosme- tykach prowadzi do regulacji gruczołów łojowych, a także wspiera naturalny mikrobiom skóry. Aesthetic Cosmetology and Medicine 2 / 2021 / vol. 10 9722 2 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna artykuł ukazał się w „Aesthetic Cosmetology and Medicine” LITERATURA / REFERENCES 1 . Jach M, Łoś R, Maj M, Malm A. Probiotyki-aspekty funkcjonalne i tech- nologiczne. Post. Mikrobiol. 2013;53(2):161-170. 2 . Guarner F, Khan AG, Garisch J. Probiotics and prebiotics. World Ga- stroenterology Organisation Global Guidelines. 2012;46(6):468-81. 3 . World Health Organization. Guidelines for the Evaluation of Pro- biotics in Food. Joint FAO/WHO Working Group Report on Drafting Guidelines for the Evaluation of Probiotics in Food London, Ontario, Canada, April 30 and May 1, 2002. https://www.who.int/foodsafety/fs_ management/en/probiotic_guidelines.pdf Accessed 08.03.2021. 4 . Mojka K. Probiotyki, prebiotyki i synbiotyki – charakterystyka i funk- cje. Probl Hig Epidemiol. 2014;95(3):541-549. 5 . Janda K, Chwiłkowska M. Trądzik pospolity – etiologia, klasyfikacja, leczenie. Analess academiae medicae stetinensis. Roczniki Pomorskiej Akademii Medycznej w Szczecinie. 2014;60(2):13-18. 6 . Biegaj M. Trądzik pospolity i jego leczenie. Kosmetologia Estetyczna. 2017;2(6):155-158. 7 . Jakubczyk K, Janda K, Chwiłkowska M, Wolska J. Stan wiedzy oraz wy- stępowanie trądziku (Acne vulgaris) wśród młodzieży w Szczecinie. Pom J Life Sci. 2015;61(3):303-309. 8 . Bok Lee Y, Jung Byun E, Sung Kim H. Potential Role of the Microbiome in Acne: A Comprehensive Review. Clin Med. 2019;8(7):987. https:// doi.org/10.3390/jcm8070987 9 . Herbert Tilg, Niv Zmora, Eran Elinav. The intestinal microbiota fuel- ling metabolic inflammation. Nature reviews Immunology. 2020;20:40- 54. https://doi.org/10.1038/s41577-019-0198-4 10 . Jankowiak W, Imielski W, Pachurka J. Kosmetologia wobec problemów cery tłustej i trądzikowej. Kosmetologia Estetyczna. 2016;(5):501-504. 11 . Lolou V, Panayiotidis M. Functional role of probiotics and prebiotics of skin health and disease. Fermentation. 2019;5(41):1-17. https://doi. org/10.3390:1-17 12 . Adamczyk M. Probiotyki – nowe możliwości w leczeniu trądziku po- spolitego i różowatego. American Academy of Dermatology. https:// aad.org Accessed 18.01.2021. 13 . Osowski S. Znaczenie diety w terapii trądziku pospolitego. Kosmetolo- gia Estetyczna. 2019;6(8):755-759. 14 . Wanke-Rytt M. Probiotyki za i przeciw. Aktualności narodowego progra- mu ochrony antybiotyków. 2015;(1):1-6. 15 . Róży A, Jaguś P, Chorostowska-Wynimko J. Rola probiotyków w pro- filaktyce i leczeniu chorób alergicznych. Pneumonol Alergol Pol. 2012;80(1):65-76. 16 . Nowak A, Śliżewska K, Libudzisz Z. Probiotyki-Historia i mechanizm działania. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość. 2010;4(71):5-19. 17 . Tokarz-Deptuła B, Śliwa-Dominiak J, Adamiak M, Deptuła W. Probioty- ki a wybrane schorzenia u ludzi. Post. Mikrobiol. 2015;54(2):133-140. 18 . Szałek E, Kaczmarek Z, Grześkowiak E. Wykorzystanie probioty- ków we współczesnej farmakoterapii pediatrycznej. Farmacja Polska. 2010;66(3):168-171. 19 . Nowak A, Śliżewska K, Libudzisz Z, Socha J. Probiotyki-Efekty zdro- wotne. Nauka. Technologia. Jakość. 2010;4(71):20-36. 20 . Notay M, Foolad N, Vaughn AR, Sivamani RK. Probiotics, Pre- biotics, and Synbiotics for the Treatment and Prevention of Adu- lt Dermatological Diseases. American Journal of Clinical Dermatology. 2017;18(6):721-732. https://doi.org/10.1007/s40257-017-0300-2 21 . Rinaldi F, Pinto D, Giuliani G, Sorbellini E. Diet and Microbiome Influ- ence on Alopecia Areata: Experience from Case Reports. J Nutri Med Diet Care. 2019;(5):37. https://doi.org/10.23937/2572-3278.1510037 22 . Śliżewska K, Nowak A, Barczyńska R, Libudzisz Z. The skin and Gut Microbiome and Its Role in Common Dermatologic Conditions. Mi- croorganisms. 2019;7(11):550. https://doi.org/10.3390/microorga- nisms7110550 23 . Kuśmierska A, Fol M. Właściwości immunomodulacyjne i tera- peutyczne drobnoustrojów probiotycznych. Probl Hig Epidemiol. 2014;95(3):529-540. 24 . Kurzekar N, Waseule D. Probiotics in skin care products-A review. In- ternational Journal for Research Trends and Innovation, 2018;3(10):166- 175. Accessed 20.01.2021. 25 . Al-Ghazzewi FH, Tester RF. Impact of prebiotics and probiotics on skin health. Beneficial Microbes. 2014;5(2):99-107. Accessed 20.01.2021. 26 . Bednarek M, Musiał C. Najczęstsze problemy pacjenta trychologicz- nego – choroby skóry głowy. Kosmetologia Estetyczna. 2019;8(3):393. 27 . Gueniche A, Knaudt B, Schuck E. Effects of nonpathogenic gram-ne- gative bacterium Vitreoscilla filiformis lysate on atopic dermatitis: a prospective, randomized, double-blind, placebo-controlled clinical study. Br J Dermatol. 2008;(159):1357-1363. Accessed 21.01.2021. 28 . Zdunek B, Maciąg K. 1 Ogólnopolska Mikrobiologiczna Konferencja Naukowa MICROBS Ogólnopolska Mikrobiologiczna Konferencja Na- ukowa Microbs Dwikozy k. Sandomierza. 2016:13-82. http://bc.wy- dawnictwo-tygiel.pl/public/assets/65/ksi%C4%85%C5%BCka%20 MICROBS%20final%20-%20nak%C5%82ad%2064%20egz..pdf. Ac- cessed 22.01.2021. 29 . Zommiti M, Feuilloley MGJ, Connil N. Update of Probiotics in Hu- man World: A Nonstop Source of Benefactions till the End of Time. Microorganisms. 2020;(8):1907. https://doi.org/10.3390/microorga- nisms8121907 30 . Poli F, Claudel J-P, Auffret N, et al. Cosmetics and topical medi- cations in acne: Where is the boundary? Ann Dermatol Venerol. 2017;144(12):768-775. https://doi.org/10.2016 j.annder.2017.08.011 31 . Dall’oglio F, Tedeschi A, Fabbrocini G, et al. Cosmetics for acne: in- dications and recommendations for an evidence-based approach. G. Ital. Dermatol. Venereol. 2015;150(1):1-11. 32 . Malinowska M, Tokarz-Deptuła B, Deptuła W. Mikrobiom Człowieka. Post. Mikrobiol. 2017;56(1):33-42. 33 . Paetzold B, Willis J, Pereira de Lima J, et al. Skin microbiome modu- lation induced by probiotic solutions. Microbiome. 2019;(7):95. https:// doi.org/10.1186/s40168-019-0709-3 34 . Pappas A, Johnsen S, Liu JC, Eisinger M. Sebum analysis of individu- als with and without acne. Dermato-endocrinology, 2009;1(3):157-161. https://doi.org/10.4161/derm.1.3.8473 35 . DeAngelis YM, Gemmer CM, Kaczvinsky JR, et al. Three etiologic fa- cets of dandruff and seborrheic dermatitis: Malassezia fungi, seba- ceous lipids, and individual sensitivity. J Investig Dermatol Symp Proc. 2005;10(3):295-297. Accessed 25.01.2021. 36 . Szmaj-Kupny E, Kuś M. Trądzik pospolity w ujęciu holistycznym. Ko- smetologia Estetyczna. 2020;4(9):59-63. 37 . Bustamante M, Oomah BD, Oliveira WP, et al. Probiotics and pre- biotics potential for the care of skin, female urogenital tract, and re- spiratory tract. Folia microbiologica. 2020;65(2):245-264. https://doi. org/10.1007/s12223-019-00759-3 38 . Gliński Z, Kostro K. Mikrobiom – charakterystyka i znaczenie. Medycy- na weterynaryjna w Lublinie. www.vetpol.org.pl. Accessed 22.01.2021. 39 . Mirvish JJ, Pomerantz RG, Falo Jr LD. Role of infectious agents in cutaneous T-cell lymphoma: facts and controversies. Clin Dermatol. 2013;31(4):423- 431. https://doi.org/10.1016/j.clindermatol.2013.01.009 40 . Tokura Y, Yagi H, Ohshima A. Cutaneous colonization with staphylococ- ci influences the disease activity of Sézary syndrome: a potential role for bacterial superantigens. Br J Dermatol. 1995;133(1):6-12. https://doi. org/10.1111/j.1365-2133.1995.tb02485.x 41 . Goodarzi A, Mozafarpoor S, Bodaghabadi M, Mohamadi M. The poten- tial of probiotics for treating acne vulgaris: A review of literature on acne and microbiota. Dermatol Ther. 2020;33(3):e13279. https://doi. org/10.1111/dth.13279 42 . Yu Y, Dunaway S, Champer J, et al. Changing our microbiome: pro- biotics in dermatology. Br J Dermatol. 2020;182(1):39-46. https://doi. org/10.1111/bjd.18088 otrzymano / received: 12.03.2021 | poprawiono / corrected: 25.03.2021 | zaakceptowano / accepted: 03.04.2021 Aesthetic Cosmetology and Medicine 2 / 2021 / vol. 10 982 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna 23 PREZENTACJA KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA P Leszczenko Beauty Clinic Zimne Piękno Patrycja Leszczenko Managing Director +48 791 571 781 CRYOGLOBES – ZIMNE PIĘKNO CryoGlobes to zmrożone, wyprodukowane ze stali chirurgicznej kule stosowane do odżywczego, odmładzającego masażu twarzy i ciała. Pozostają zimne na dłużej, dzięki czemu powodują skurcz naczyń i pobudzają mikrokrążenie. Stosowane jako masaż dają nam wiele korzyści, jednak wspaniale wspomagają również całą gamę zabiegów estetycznych. Dzięki nim możemy docierać w głąb naszej skóry i lepiej ją odżywiać. WSKAZANIA Cryoglobes to kompleksowe i pro- fesjonalne narzędzie przeznaczo- ne dla gabinetów kosmetologicz- nych oraz medycyny estetycznej. Wskazania: • redukują stany zapalne • poprawiają i usprawniają krążenie w skórze • wygładzają i napina skórę • zmniejszają widoczność dużych porów • zmniejszają zaczerwienienie na twarzy • wygładzają zmarszczki i zmarszczki mimiczne • stosowane są jako masaż odżywczy i limfatyczny, idealne przy zabiegach bankietowych • pozostawiają skórę świeżą i promienną • usuwają toksyny, jako wskazanie przy cerach trądzikowych • ujędrniają skórę EFEKTY PO MASAŻU KULAMI CRYOGLOBES Przede wszystkim, warto za- znaczyć, że kriomasaż możemy zastosować niemalże w każdym zabiegu kosmetycznym. Zredu- kowana widoczność zmarszczek i cienkich linii czy pobudzona produkcja kolagenu to tylko nie- które z korzyści, płynących ze stosowania CryoGlobes. Jako rezultat otrzymujemy młodszą, piękną i odżywioną skórę, a efekt opuchniętych oczu jest znacząco zredukowany lub wyeliminowany. Poprawia się tempo metabolizmu komórkowego oraz stymuluje poziom endorfin w organizmie. Po jednej sesji można zauważyć redukcję drobnych zmarszczek czy opuchnięcia oraz czystszy kolor skóry. Wiesz, jakie odczu- cia towarzyszą po morsowaniu? Takie same efekty zauważysz na skórze swojej oraz swoich klien- tek. Zredukowany rozmiar porów, zmniejszona wchłanialność tok- syn i zanieczyszczeń przez skórę to tylko niektóre korzystne efekty. Kriomasaż pozytywnie wpływa na system limfatyczny, pozby- wając się już przyjętych toksyn, łagodzi zapalenia i irytację skóry, eliminuje opuchliznę i zaczer- wienienie. Choroby skóry, takie jak wysypka, wypryski, trądzik, egzema czy łuszczyca, zazwyczaj zostają znacznie załagodzone. KRIOTERAPIA CRYOSTHETICS Jako jednostka akredytowana przez firmę Cryothetics jeste- śmy jedyną firmą na terenie naszego kraju, oferującą au- torskie szkolenie z krioterapii w zakresie usuwania przebar- wień, włókniaków, zmian rubi- nowych, brodawek wirusowych. Proponujemy minimalnie inwazyjny zabieg krioterapii, bez przerwania ciągłości tka- nek, który idealnie sprawdzi się w gabinecie kosmetologicznym i podologicznym. Jest to innowacyjna technika wymrażania niektórych zmian skórnych, którą możemy wyko- nać szybko, bezpiecznie i bezin- wazyjnie w każdym gabinecie. Procedura zabiegowa trwa za- zwyczaj kilka sekund i nie wy- maga rekonwalescencji. Zabieg polega na uderzeniu w zmianę podtlenkiem azo- tu (N 2O) pod wysokim ciśnie- niem, co pozwala na działanie z milimetrową precyzją. Tkan- ka ulega szybkiemu zniszcze- niu przez wymrożenie płynu międzykomórkowego, tworząc kryształki i odłamki lodu, które rozrywają membranę, co powo- duje rozpad komórek. Jest to zabieg bardzo dokładny i prak- tyczny. SZKOLENIA Z DOFINANSOWANIEM Z UE, NAWET DO 80% • Dermaplaning (manualne złuszczanie skalpelem meszku oraz martwego naskórka z twarzy) • CryoGlobes (szkolenie z użytkowania CryoGlobes w Twoim gabinecie) • Krioterapia Cryosthetics Obejrzyj efekty zabiegowe na 2 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna 25 ARTYKUŁ KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA A Prijmachuk Anastazja kosmetolog z 8-letnim doświadczeniem, właścicielka warszawskiej kliniki IN HYPE, autorka zaawansowanych terapii do skór z trądzikiem TRĄDZIK HORMONALNY Trądzik hormonalny to przypadłość osób zapracowanych, kobiet biznesu, osób będących stale pod presją, emocjonal- nych, ambitnych, które dążą do realizacji wyznaczonego celu z towarzyszącym wysokim poziomem stresu. Wszystkie czynniki ściśle zazębiają się: stres towarzyszący na co dzień przyczynia się do zaburzeń snu, a więc i regeneracji. Szybki tryb życia, praca obejmująca również nadgodziny, wpływa- ją na wzrost poziomu stresu, a to z kolei na zaburzenia od- żywiania. Powstające zaburzenia wytwarzania hormonów skutkują pojawieniem się zmian ropnych, bolesnych w stre- fie twarzy, szyi, karku i pleców. To choroba cywilizacyjna XXI wieku, o której jeszcze na- sze mamy nie miały pojęcia. Teraz my, młode kobiety, po- znajemy nową przypadłość skóry i chcemy przeciwdziałać temu zjawisku. Przyczyną powstawania takich zmian są zaburzenia hor- monalne, związane z ich nieprawidłowym wydzielaniem bądź też ze zwiększoną wrażliwością tkanek na działanie niektórych z nich. Do najczęstszych zaburzeń należą te na tle androgenowym (testosteron, dihydrotestosteron, andro- stendion). Są to hormony, występujące zarówno u mężczyzn, jak i u kobiet i wytwarzane są przez nadnercza oraz jądra i jajniki. Przyczyniają się do zwiększonej produkcji sebum. I tu zaczyna się błędne koło: większa produkcja sebum wywołuje zmiany trądzikowe, następnie częściej sięgamy po kosmetyki przeznaczone do skór tłustych, co prowadzi do przesuszenia, a w kolejnym etapie do jeszcze silniejsze- go wydzielania sebum, ponieważ skóra broni się przed wy- suszeniem. Wzmożona praca gruczołów łojowych tworzy idealne środowisko do namnażania bakterii beztlenowych Cutibacterium acnes, w konsekwencji czego powstają stany zapalne, grudki, krosty, a także torbiele ropne. Drugą grupą hormonów, wpływającą na trądzik są estro- geny, które powodują rozszerzanie naczyń krwionośnych, co prowadzi do powstania rumienia, a następnie drobnych, Mogłoby s ię wydawać, że trądzik na tle hormonalnym dotyczy tylko osób w młodym wielu i okresu dojrzewania. Nic bardziej mylnego. Coraz częściej gabinety kosmetologiczne odwiedzają kobiety po 30. roku życia, które, jak same podkreślają, chyba przechodzą drugą młodość! Skąd to wynika? Okazuje się, że wszystkie czynniki, które jawnie wpływają na stan skóry, tworzymy my sami, przez prowadzony styl życia, brak regeneracji, snu, zwiększony poziom stresu, nieodpowiednią dietę, brak aktywności fizycznej. Trądzik hormonalny Przyczyny, terapia oraz pielęgnacja Fot. 1 a) Diagnoza, oczyszczanie z zastosowaniem kwasów AHA, zabiegi z osoczem bogatopłytkowym PRP oraz Azelac Peel, b) Efekt po 2 miesiącach a) b)26 2 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna ARTYKUŁ KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA A czerwonych, swędzących krostek. Aby rozpocząć leczenie trądziku na tle hormonalnym, niezbędne jest ustalenie przy- czyny występowania zmian, czego dowiedzieć się możemy na podstawie wykonanych badań, o których mowa będzie poniżej. Gdy poznamy przyczynę, możemy zaplanować od- powiednią terapię, niejednokrotnie prowadzoną we współ- pracy z lekarzem endokrynologiem lub ginekologiem. BADANIA Aby ustalić przyczynę trądziku, zaleca się przeprowadzenie następujących badań: • 17-OHP (17-Hydroksyprogesteron) • DHT • androstendion • SHBG (białko wiążące hormony płciowe) • wolny testosteron • testosteron całkowity • prolaktyna • LH (lutropina) • FSH (folikulotropina) • prolaktyna • insulina • kortyzol • ACTH • próby wątrobowe • Helicobacter pylori (w przypadku podejrzenia trądziku różowatego) • Demodex foliculorum (w przypadku podejrzenia trądziku różowatego) • nietolerancje pokarmowe TERAPIA TRĄDZIKU HORMONALNEGO W GABINECIE KOSMETOLOGICZNYM Kosmetolodzy dysponują wieloma możliwościami, aby wspomóc osoby borykające się z trądzikiem. Wybór terapii dokonywany jest indywidualnie, jednak przede wszystkim należy skupić się na odblokowaniu ujść gruczołów wydzie- lin i normalizowaniu ich pracy. W tym celu proponowane są zabiegi głęboko oczyszczające skórę, np. oczyszczanie wodo- rowe, dodając odpowiednie preparaty kwasowe o niskim pH, w celu działania przeciwzapalnego, bakteriobójczego. W sytuacji gdy wskazaniem jest delikatne działanie, al- ternatywą będzie peeling kawitacyjny, który jest idealnym rozwiązaniem dla skór np. z trądzikiem różowatym. Kolejne kroki zabiegowe mogą opierać się na wykorzy- staniu etapów kwasowych bądź enzymatycznych, dobiera- nych do aktualnych potrzeb skóry. Zastosowanie terapii enzymatycznej jest uniwersalne i niezwykle skuteczne, wielokierunkowe i bezpieczne nawet dla kobiet w ciąży czy w czasie karmienia piersią. W proce- sie tworzenia procedur zabiegowych, mających na celu re- dukcję trądziku hormonalnego, nie może zabraknąć jakże istotnego elementu – odbudowy bariery lipidowej. To etap, Fot. 2 a) Diagnoza, oczyszczanie wodorowe z kwasami AHA, zabieg z zastosowaniem peelingu Jassnera, b) Efekty po 2 miesiącach a) b)27 2 / 2021 / vol. 10 Kosmetologia Estetyczna ARTYKUŁ KOSMETOLOGIA ESTETYCZNA A który intensyfikuje i pobudza procesy regeneracyjne skóry, przyspiesza proces rekonwalescencji, łagodzi i wycisza stan cery. Dzięki takim terapiom mamy pewność, że skóra została zadbana w każdym aspekcie i na każdym poziomie. PIELĘGNACJA DOMOWA SKÓRY TRĄDZIKOWEJ Produkty do stosowania w domu powinny być dobierane in- dywidualnie przez specjalistę – kosmetologa. Dzięki temu podtrzymujemy efekty terapii gabinetowej oraz wpływamy na poprawę stanu skóry przez cały czas, a nie tylko w trak- cie wizyty w gabinecie. Jedną z najbardziej istotnych kwestii jest minimalizm, stosowanie zbyt wielu różnych składników może zaostrzać przebieg choroby. W pielęgnacji skóry trądzikowej przede wszystkim należy się skupić na zapewnieniu właściwego nawilżenia, dotyczy to skór z trądzikiem pospolitym, jak i różowatym, jest to pierwszy krok do poprawy stanu skóry. Preparaty powinny być delikatne, zaczynając już od mycia, by nie uszkodzić warstwy hydrolipidowej, która jest swoistą ochroną dla skóry. Niezależnie od fototypu, obowiązkowo należy stosować krem z filtrem, ponieważ często promieniowanie ultrafiole- towe UV zaostrza przebieg choroby i może przyczynić się do powstawania przebarwień. By zapobiegać przerostowi war- stwy rogowej, co jest często spotykane w trądziku pospoli- tym, warto korzystać z peelingów enzymatycznych, które w delikatny sposób pozwolą zredukować martwe komórki naskórka oraz zapewnią lepsze wchłanianie pozostałych kosmetyków pielęgnacyjnych. Bardzo istotne jest unika- nie substancji o udowodnionym działaniu komedogennym, które przyczyniają się do powstawania zmian skórnych i zaostrzenia stanu skóry. Do takich składników należą m.in. niektóre oleje roślin- ne, lanolina i jej pochodne, parafina, woski, niektóre kwasy tłuszczowe i alkohole, talk, silikony nielotne czy barwniki. Dobór pielęgnacji domowej jest bardzo istotną kwestią i nie- jednokrotnie wymaga cierpliwości, aby dopasować ją odpo- wiednio do danej skóry. Zawsze należy mieć na uwadze fakt, że stan skóry się zmienia na przestrzeni czasu i trzeba to uwzględniać, dobierając produkty, które są właściwe w da- nym momencie. ŹRÓDŁA FOTOGRAFII Anastazja Prijmachuk Fot. 3 Diagnoza, pakiet łączonych zabiegów z zastosowaniem dermapena, przeplatanych zabiegami z zastosowaniem AHA, b) Efekt po 6 miesiącach kuracji a) b)Next >